מענטשן און געשעענישן, געשיכטע

אינדיע, אַ היים פֿאַר דײַטש־רעדנדיקע ייִדן בעתן חורבן

India, WW II Refuge for German-Speaking Jews

פֿון מלך ווישוואַנאַט


ס׳רובֿ מענטשן קענען שוין די פֿאַרכאַפּנדיקע געשיכטע ווי ייִדן האָבן אויסגעמיטן היטלערס תּלינים דורכן אַנטלויפֿן קיין שאַנגכײַ; ווייניקער ווייסן אָבער, אַז אינדיע האָט בשעת דער צווייטער וועלט־מלחמה אויך געדינט בײַ אַ גרויסער צאָל ייִדן ווי אַ מקום־מיקלט.

ד״ר מרגיתּ פֿראַנץ, אַ היסטאָריקער בײַם גרעץ־אוניווערסיטעט אין עסטרײַך, האָט זיך דערוווּסט אַז, צום ווייניקסטן, 5,000 דײַטש־רעדנדיקע ייִדן האָבן געפֿונען אַזיל אין אינדיע צווישן 1933 און 1945. זי האָט פֿאָרגעשטעלט איר פֿאָרשונג אויף אַ קאָנפֿערענץ וועגן אינדיע און די ייִדן וואָס מ׳האָט לעצטנס אָפּגעהאַלטן אין דעלהי.

דאָס איבערציילן די פּליטים איז נישט געווען קיין גרינגע עובֿדא — ערשטנס, ווײַל נישט יעדער האָט זיך אידענטיפֿיצירט ווי אַ ייִדישער פּליט, און צווייטנס, ווײַל אינדיע איז דעמאָלט נישט געווען קיין פֿאַראייניקט לאַנד. אַחוץ דער בריטישער אינדיע זענען אויך געווען פֿירשטנשאַפֿטן. דורך איר פֿאָרשונג האָט ד״ר פֿראַנץ אָבער באַוויזן אויסצוזוכן אַ סך פֿון יענע וואָס זענען געקומען קיין אינדיע בשעת דער נאַצי־תּקופֿה.

ס׳רובֿ פֿון די פּליטים זענען געווען אויסערגעוויינלעכע פֿאַכלײַט, וואָס דאָס האָט דערמעגלעכט אַז מע זאָל זיי גיבן אַ וויזע, בפֿרט ווײַל די גרויסע אינדישע באַפֿעלקערונג האָט געהאַט אַ הויכע פּראָפּאָרציע שוואַרצאַרבעטערס. געוויסע אינדישע גרופּעס זענען געווען אומפֿרײַנדלעך צו די ייִדן און האָבן ממש געפּרוּווט פֿאַרהיטן אַז ייִדישע פּליטים זאָלן נישט אַרײַנקומען אין לאַנד. ווען דזשאַוואַהאַרלאַל נעהרו, דער שפּעטערדיקער ערשטער פּרעמיער פֿון אינדיע, האָט, למשל, געשטיצט אַ רעזאָלוציע אויפֿצונעמען די ייִדישע פּליטים „וואָס קענען געבן צו שטײַער דעם פּראָגרעס אין אינדיע“ האָט אַן אינדישער פֿרײַהייט־קעמפֿער, סובהאַש טשאַנדראַ באָוס, אַגיטירט מע זאָל עס נישט דורכפֿירן און ס׳איז טאַקע קיין מאָל נישט אָנגענומען געװאָרן. 

נעהרו און אַנדערע האָבן שטאַרק געקעמפֿט אַרויסצוקריגן די וויזעס פֿאַר ייִדישע פּליטים צוליב הומאַניטאַרישע סיבות, אַפֿילו איידער דער פֿאַרנעם פֿונעם חורבן איז באַקאַנט געוואָרן. צום סוף אָבער האָבן די בריטישע — דערפֿאַר וואָס זיי האָבן געוועלטיקט איבער ס׳רובֿ פֿון אינדיע — געהאַט די דעה ווער סע קריגט יאָ אַ וויזע, און ווער נישט.

ס׳איז שװער צו גלייבן, אָבער די דײַטש־רעדנדיקע ייִדישע פּליטים האָט מען אָפֿט אינטערנירט אין איינעם מיט דײַטשע נאַציס (סע זענען געווען אַ היפּש ביסל אַזוינע אין באָמביי און קאַלקאַטאַ); מיט אַנדערע ווערטער, געצוווּנגען ייִדן מיטצוּוווינען מיט די פּײַניקערס פֿון זײער אײגן פֿאָלק. די סיבה דערפֿאַר איז וואָס בײַם אָנהייב פֿון דער מלחמה, אין סעפּטעמבער 1939, האָט מען פֿאַררעכנט אַלע דײַטשן, סײַ ייִדישע סײַ נישט־ייִדישע, ווי פֿײַנטלעכע אויסלענדער. אין אָקטאָבער האָבן די בריטישע סוף־כּל־סוף אויפֿגעשטעלט אַ קאָמיסיע פֿונאַנדערצושיידן צווישן אמתע פּליטים און נאַצישע שפּיאָנען, און ביז סוף־יאָר האָט מען ס׳רובֿ פֿון די פּליטים באַפֿרײַט.

די פֿרויען צװישן די פּליטים זענען געווען אין אַ שטיקל פֿאַרלעגנהייט אין אינדיע. מערסטע האָבן געהאַט אַ פֿאַך און האָבן אין לענדער ווי ענגלאַנד געקענט געפֿינען אַרבעט ווי ראַמערינס, שנײַדערינס און לערערינס. אין אינדיע זענען אָבער געווען ווייניק אַזוינע שטעלעס, אַחוץ אין געוויסע ווינקעלעך פֿון באָמביי און קאַלקאַטאַ.

עטלעכע פֿרויען האָבן זיך יאָ געמאַכט אַ הצלחהדיקע קאַריערע. איין פֿרוי, לאָטע אײַזענשטאַט, האָט געאַרבעט פֿאַרן מאַהאַראַדזשאַ פֿון ביקאַנער ווי אַ מומחה פֿון וווילזײַן פֿאַר קינדער. אַן אַנדערע האָט אויפֿגעשטעלט פֿאַבריקן צו פּראָדוצירן סטאַניקעס, וווּ זי האָט אָנגעשטעלט אַ גרויסע צאָל אַרבעטערס. דאָס איז אָבער אויך נישט אָנגעקומען גרינג. אַז די מלחמה האָט זיך אָנגעהויבן האָבן די בריטישע געשלאָסן אַלע דײַטשע געשעפֿטן, אַרײַנגערעכנט די פֿאַבריקן פֿון גרויסע פֿירמעס ווי סיעמענס, אַגפֿאַ, קאָרעס, שאָל און אײַ־דזשי־פֿאַרבען, וואָס האָבן ס׳רובֿ אָנגעשטעלט נאַציס. נאָך 1940 האָבן די בריטישע דערלאָזט, אַז לעגיטימע פּליטים זאָלן װידער עפֿענען זייערע געשעפֿטן.

אַ טייל פֿון די דײַטש־רעדנדיקע ייִדן זענען געוואָרן אָנגעזעענע פֿיגורן אין אינדיע. ערנצט כּהן־ווינער, וואָס האָט געלערנט קונסט־געשיכטע אין בערלין ביז די נאַציס האָבן אים אין 1933 אַרויסגעשטויסן, איז צו ערשט אַוועק קיין ענגלאַנד און דערנאָך קיין אינדיע, וווּ דער מאַהאַראַדזשאַ פֿון באַראָדאַ האָט אים באַשטימט ווי דער דירעקטאָר פֿון דער באַראָדאָ־מוזיי און בילדער־גאַלעריע. ער איז אויך געווען דער פּערזענלעכער קונסט־קאָנסולטאַנט בײַם מאַהאַראַדזשאַ צווישן 1934־1939.

אָטאָ קעניגסבערגער, דעם פּלימעניק פֿונעם באַקאַנטן פֿיזיקער מאַקס באָרן, האָט מען באַשטימט ווי דעם הויפּט־אַרכיטעקט און פּלאַנירער בײַ דער אינדישער מלוכה מײַסאָר אין 1939. צווישן זײַנע שאַפֿונגען זענען דאָס ראָטהויז אין באַנגאַלאָר און די שטאָט־פּלאַנירונג פֿון בהובאַנעשוואַר. נאָכן אינדישן אומאָפּהענגיקייט איז ער, פֿון 1948 ביז 1951, געווען דער דירעקטאָר פֿון וווינונגען בײַם אינדישן געזונט־מיניסטעריום.

לויט אַן אַרטיקל פּובליקירט אין מײַ 2011 האָט מען אין 1939 אָרגאַניזירט אַ פּסח־סדר אין באָמביי פֿאַר די ייִדישע פּליטים. דער מחבר פֿון אַרטיקל, וואָלטער בערגווערק, איז אַ ווינער ייִד וואָס איז פּיצלווײַז געקומען מיט טאַטע־מאַמע קיין באָמביי דעם 24סטן אויגוסט 1939, נײַן טעג איידער ס׳האָט אויסגעבראָכן די מלחמה. ער שרײַבט אַז סע זענען געווען עטלעכע און הונדערט דײַטשע און עסטרײַכישע ייִדן אין אינדיע, וואָס אַ סך זענען געהאַט געקומען מיט אַ צײַט פֿריִער כּדי צו פֿאַרנעמען הויך־ראַנגיקע מעדיצינישע, קאָמערציעלע אָדער טעכנישע פּאָסטנס. עטלעכע פֿון די מער אײַנגעפֿונדעוועטע אײַנוווינערס זענען געווען פֿאַרמעגלעך און האָבן געסטאַרעט צו העלפֿן די מער געענגטע נײַ־אָנגעקומענע דורכן שאַפֿן די „ייִדישע הילף־אַסאָציאַציע“.

דעם סדר האָט אָרגאַניזירט בערגווערקס טאַטע, אָבער די אָרטיקע באַגדאַדישע קהילה האָט משמעות אַ סך צוגעהאָלפֿן. מע האָט דעם סדר אָפּגעריכט אין אַ באַגדאַדער שול און די הוצאָות פֿונעם גאַנצן סדר, אַרײַנגערעכנט דעם ווײַן, האָט געדעקט סער וויקטאָר סאַסון, אַן אָנגעזעענער באַגדאַדער ייִד.

אַלפֿרעד ראָזענפֿעלד, וואָס זײַן נאָמען פֿיגורירט אויף אַ דענקמאָל אינעם טשינטשפּאָקלי־בית־עולם אין באָמביי, האָט אומפֿאַרמאַטערלעך געהאָרעוועט צו העלפֿן די נײַע ייִדישע פּליטים. ער האָט נאָך פֿאַר דער מלחמה געהאַט אויסגעוואַנדערט פֿון דײַטשלאַנד קיין אינדיע און איז שוין געווען אַ בריטישער בירגער ווען די מלחמה איז אויסגעבראָכן. זײַן זון, פּיטער ראָלאַנד, געדענקט אַז זײַן טאַטע פֿלעג בעטן די ייִדישע פּליטים אַז זיי זאָלן בכלל קיין דײַטש נישט רעדן, וואָרן „בעסער וואָלט געווען אַז מע רעדט נאָר ענגליש“, אַזוי ווי אַ סך בריטישע אין אינדיע זענען נישט געװען צופֿרידן איבערן אָנקום פֿון די ייִדישע פּליטים.

צווישן די אייגנאַרטיקסטע אָפּשטאַמלער פֿון די דײַטש־רעדנדיקע פּליטים וואָס האָבן זיך באַטייליקט אין דער דעלהי־קאָנפֿערענץ איז דילשער ווירק. מיט זײַנע העל־קאָליריקע אויגן און ווויל געפֿורעמט געשטאַלט איז ווירק אַ בילד שיינע פֿיגור. „דילשער“ איז אַ פּונדזשאַבישער נאָמען מיטן טײַטש ׳בראַוו׳. זײַן מאַמע, ערמינע שפּעק (שפּעטער באַקאַנט, נאָכן צווייטן מאָל חתונה האָבן, ווי מאַדי מאַרטין), איז געבוירן געוואָרן אין עסטרײַך בײַ אַ ייִדישער מאַמען און אַ קאַטוילישן טאַטן. נאָך איר טאַטנס פֿריִער פּטירה איז זי אויפֿגעוואָקסן אין אַ קליין באַרגשטעטל אויף דרום פֿון זאַלצבורג, וווּ איר מאַמע האָט אָנגעפֿירט מיט אַ קוראָרט.

ווען מאַדי איז געווען זיבעצן יאָר אַלט איז אין שטעטל אָנגעקומען אַ כוואַטסקער פּונדזשאַבישער אינזשעניר, סאַרדאַר באַהאַדור אוטאַם סינגה, און זיי האָבן זיך פֿאַרליבט. מיט גרויס קװענקלעניש האָט די מאַמע געגעבן דער טאָכטער דערלויבעניש חתונה צו האָבן מיט אים און דאָס פּאָרפֿאָלק האָט זיך אין 1935 באַזעצט אין צפֿון־אינדיע, אין די פֿאָרבערג פֿון די הימאַלאַיאַ־בערג. ערמינע און איר מאַמע העלינע זענען מיט זיי מיטגעפֿאָרן און זיך דערבײַ געקלערט, אַז טאָמער גייט עס זיי נישט גוט, וועלן זיי זיך אומקערן קיין עסטרײַך. אָבער ווען מ׳האָט ערמינעס ברודער אין 1938 פֿאַרשיקט קיין דאַכאַו, און ער איז שפּעטער אומגעקומען אין בוכנוואַלד, איז שוין געווען קלאָר, אַז זיי מוזן בלײַבן אין אינדיע.

כאָטש ערמינע איז על־פּי הלכה געווען אַ ייִדישקע האָט מען זי אויפֿגעהאָדעוועט מיט דער קאַטוילישער אמונה. זי האָט זיך קיין מאָל נישט באַטראַכט ווי קיין ייִדישע, און קיין ייִדישע מינהגים האָט זי נישט געהיט. פֿונדעסטוועגן איז זי נישט געווען קיין שטרענג קאַטוילישע און האָט פֿון צײַט צו צײַט זיך אַרײַנגעכאַפּט אין אַ הינדוסישן טעמפּל צי אַ סיקכישן גורדוואַראַ. גערעדט האָט זי סײַ דײַטש סײַ פֿראַנצייזיש, אָבער די שפּראַך אין דער היים איז געווען ענגליש. זי האָט געהאָלפֿן דילשערן, אַז ער זאָל זיך אויסלערנען דײַטש און מיט דער צײַט האָט ער זיך אַוועקגעצויגן קיין ווין. הײַנט איז ער אַן אינזשעניר פֿון פּראָגראַמוואַרג אין קאַנאַדע, וווּ ער וווינט מיט זײַן ווײַב און קינדער.

אין די שפּעטערע יאָרן, בפֿרט נאָכן חתונה האָבן מיט איר צווייטן מאַן, דזשאָן מאַרטין — דער דירעקטאָר פֿון דער „דון־שול”, אַ וווינשול פֿאַר אינדישע ייִנגלעך — איז מאַדי געוואָרן אַ געזעלשאַפֿטלעכע טוערין. נאָך זײַן פּטירה האָט זי לעבן דער „דון־שול” געהאָלפֿן אויפֿשטעלן אַ צווייטע שול פֿאַר נויט־באַדערפֿטיקע קינדער.

כאָטש אַ סך פֿון די פּליטים האָבן נאָך דער מלחמה פֿאַרלאָזט אינדיע, זענען זייערע היימלענדער, עסטרײַך און דײַטשלאַנד, נישט געווען אַזוי נײַגעריק זיי צוריקצונעמען. במילא זענען אַ טייל פֿאַרבליבן אין אינדיע און חתונה געהאַט מיט אָרטיקע אײַנוווינער. די קינדסקינדער פֿון יענע פּליטים זענען הײַנט אין גאַנצן אײַנקולטורירט אין דער אינדישער געזעלשאַפֿט, אָבער בײַ די וואָס האָבן אויסגעדריקט אַן אינטערעס אויפֿצודעקן מער וועגן זייער משפּחה־געשיכטע וועט ד״ר פֿראַנצעס פֿאָרשונג זיי שטאַרק קומען צו הילף.