ידיעות פֿון וואַרשע

News From Warsaw

פֿון קאָבי ווײַצנער

Published March 21, 2017, issue of March 29, 2017.

די ידיעות פֿון וואַרשע ווי אויך ייִדישע נײַעס פֿון אַנדערע לענדער איבער דער וועלט, קאָן מען הערן יעדן טאָג אין אונדזער ראַדיאָ־פּראָגראַם „דער פֿאָרווערטס־קול‟.

טיטל פֿון נײַעם אַלבאָם פֿון לאָדזשער מוזיי איז נישט אַקוראַט

דער מוזיי פֿון דער שטאָט לאָדזש האָט לעצטנס אַרויסגעגעבן אַ שיינעם קונסט־אַלבאָם מיטן טיטל THE HERITAGE OF TWO CULTURES — דהיינו, די ירושה פֿון צוויי קולטורן.

דער מוזיי געפֿינט זיך אינעם פּאַלאַץ פֿון דער משפּחה פּאָזנאַנסקי. פּאָזנאַנסקי איז געווען דער גרעסטער טעקסטיל־פֿאַבריקאַנט אין לאָדזש ווען די שטאָט איז געווען נאָך אונטער צאַרישער הערשאַפֿט.

פּאָזנאַנסקי און די אַנדערע טעקטסיל־פֿאַבריקאַנטן האָבן פֿאַרקויפֿט זייערע קליידער איבער דער גרויסער רוסישער אימפּעריע, פֿון פּוילן ביז כינע.

נו, אויב דער שענסטער בנין אין לאָדזש האָט געהערט צו אַ ייִדישן מאַגנאַט, קענט איר אַליין פֿאַרשטיין וואָסערע געוואַלדיקע ראָלע האָבן ייִדן געשפּילט אין לאָדזש, יענע יאָרן.

לאָמיר זיך צוריק קערן צו דעם אַלבאָם. גאָט זאָל מיך נישט שטראָפֿן פֿאַר די רייד, אָבער מיר דאַכט זיך אַז דער בּכּבֿודיקער לאָדזשער מוזיי איז טועה ומטעה את הרבים. פֿונעם טיטל קען מען באַקומען דעם אײַנדרוק אַז די לאָדזשער בּכלל און די לאָדזשער פֿאַבריקאַנטן בפֿרט זענען געווען ייִדן און פּאָליאַקן. דער אמת איז אָבער אַז לאָדזש איז געווען אַ ייִדישע-דײַטשישע ענקלאַווע וווּ די פּאָליאַקן האָבן געשפּילט אַ באַשיידענע ראָלע. איז אפֿשר וואָלט געווען מער יושרדיק צו רעדן פֿון דער ירושה פֿון דרײַ קולטורן, ייִדישע, דײַטשישע און פּוילישע, אָבער נישט דאָס בין איך אויסן.

אַגבֿ, דער אַלבאָם אַליין דערציילט אונדז אַז דער סוחרישער קלאַס אין לאָדזש אין געווען האַלב ייִדיש. די דײַטשן זענען געווען אַן ערך אַ דריטל, און די איבעריקע — פּאָליאַקן און אַנדערע.

וואָס שייך די פֿאַבריקאַנטן, זענען זיי געווען, ווי מען זאָגט עס אויף ענגליש — פֿיפֿטי־פֿיפֿטי, האַלב ייִדן און האַלב דײַטשן.

דער אַלבאָם אַליין איז געווידמעט דער קונסט־קאָלעקציע פון דער משפּחה פּאָזנאַנסקי. די פּאָזנאַנסקיס און אַנדערע ייִדישע טעקסטיל־מאַגנאַטן האָבן באַשטעלט פּאָרטרעטן בײַ די בעסטע מאָלערס. אויף אַזאַ אופֿן האָבן זיי געשטיצט די אייראָפּעיִשע קונסט בכלל און די פּוילישע קונסט בפֿרט. דער פּאָרטרעט פֿון מאַרי פּאָזנאַנסקי וואָס באַשײנט די הילע פֿונעם בוך האָט געמאָלט אַלפֿרעד שוואַרץ, וואָס איז געווען דער באַליבטער מאָלער פֿון דער דײַטשישער אַריסטאָקראַטיע און קײַזער ווילהעלם בתוכם.

געווען אַ מאָל אַן אמתע ייִדישע סוחרישע אַריסטאָקראַטיע אין פּוילן.

נײַע פּיעסע וועגן יעקבֿ אָבֿינו — אָבער אויף פּויליש

וואָלאַ איז אַ וואַרשעווער קוואַרטאַל מיט אַן אייגענעם טעאַטער: דער „וואָלאַ טעאַטער”. ער האָט אַ וואַזשנע מעלה, הלוואי אויף אונדזערע ייִדישע טעאַטערס געזאָגט געוואָרן. בראש פֿונעם טעאַטער שטייט אַ דראַמאַטורג. דראַמאַטורגן האָבן שוין אַזאַ טבֿע — זיי שאַפֿן אַ נײַעם רעפּערטואַר.

איך האָב געהאַט דעם זכות זיך צו באַקענען מיט די צוויי פֿרויען וואָס האָבן געפֿירט במשך פֿון לאַנגע יאָרן די טעאַטער־וועלט פֿון ביידע זײַטן ים. וועמען מיין איך? איז אַזוי. אידאַ קאַמינסקאַ איז געשטאַנען בראש פֿונעם ייִדישן מלוכישן טעאַטער אין פּוילן. צפּורה שפּײַזמאַן איז געשטאַנען בראש פֿון דער „פֿאָלקסבינע” אין ניו־יאָרק. אין איינעם האָבן זיי מסתּמא פֿאַרבראַכט אַן ערך הונדערט יאָר אויף דער בינע. נאָר וואָס זשע? קיין נײַע ראָלעס האָבן זיי נישט געשאַפֿן. נעמט, למשל, אידאַ קאַמינסקאַ. איר גרעסטע ראָלע איז מסתּמא געווען מירעלע אפֿרת, אַ ראָלע וואָס זי האָט נאָך געירשנט פֿון איר מאַמען. זי האָט אַ מאָל זיך געגרויסט פֿאַר מיר אַז דער גרויסער בערטאָלד ברעכט האָט איר דערציילט אַז איר מוטער קוראַזש איז געווען די בעסטע מוטער קוראַזש וואָס ער האָט געזען אויף דער בינע. איך האָב דעמאָלט געקוקט אויף איר און געטראַכט אַז אפֿשר וואָלט געווען בעסער ווען זי שטיצט ייִדישע דראַמאַטורגן. בערטאָלד ברעכט האָט זיך געגעבן אַן עצה אויך אָן איר.

הכּלל, איך קען נאָר קוקן מיט קנאה אויפֿן וואָלאַ־טעאַטער וואָס שאַפֿט כּסדר אַ נײַעם רעפּערטואַר, און דווקא אַ רעפּערטואַר וואָס איז נוגע אונדז, פּוילישע ייִדן.

די לעצטע שאַפֿונג פֿון טאַדעוש סלאַבאָדזשאַנעק, דער לײַטער און דראַמאַטורג פֿונעם וואָלאַ־טעאַטער, הייסט HISTORIA JAKUBA — דהיינו, די געשיכטע פֿון יעקבֿ אָבֿינו, אָדער „חיי יעקבֿ”.

דער הויפּטהעלד פֿון דער פּיעסע איז ראָמולד־יעקב, וועקסלער־וואַשקינעל. געבוירן איז ער בשעת דער צווייטער וועלט־מלחמה. די מאַמע איז אומגעקומען אין סאָביבאָר און דער טאַטע אויפֿן טויטמאַרש קיין שטוטהאָף. די מאַמע האָט אים אַוועקגעגעבן אַ פּוילישער פֿרוי וואָס האָט אים אַדאָפּטירט און געראַטעוועט פֿון די דײַטשן. לימים איז ער געוואָרן אַ גלח און ערשט מיט פֿינעף און דרײַסיק יאָר שפּעטער האָט ער זיך דערוווּסט אַז זײַנע ביאָלאָגישע טאַטע־מאַמע זענען געווען ייִדן.

די פּיעסע איז, ווי מען זאָגט עס, אן אמתער „טור דע פֿאָרס”. במשך פֿון דרײַ שעה צעגלידערט דער דראַמאַטורג די פּוילישע נשמה פֿאַר זײַן פּוילישן פּובליקום. ער קריטיקירט מיט אַ ביטערן הומאָר די פּוילישע קירך, דעם פּוילישן אַנטיסעמיטיזם און די פּוילישע געזעלשאַפֿט וואָס קאָלאַבאָרירט מיט דער מאַכט, וואָס זי זאָל נישט זײַן.

דער הויפּטהעלד אַליין איז אַ געפּלאָגטע נשמה, וואָס ווייסט שוין נישט מער וואָס ער איז. פֿאַר די פּאָליאַקן בלײַבט ער אַ ייִד, און די ייִדן קענען נישט פֿאַרשטיין זײַן ליבע צו יעזוסן, וואָס זײַן פּוילישע מאַמע האָט איינגעפֿלאַנצט אין זײַן האַרצן.

אַ מאָדנע זאַך — אין די לעצטע זיבעציק יאָר האָט זיך דער חורבן אָפּגעשפּיגלט אין דער ייִדישער פּאָעזיע און ליטעראַטור. דער ייִדישער טעאַטער איז אָבער געבליבן שטום.

די גרעסטע דראַמע אין דער געשיכטע פֿונעם ייִדישן פֿאָלק אין די לעצטע צוויי טויזנט יאָר איז געבליבן אָן אַן עכאָ אויף אונדזער בינע.

די הויפּטהעלדן פֿון אונדזער דראַמאַטורגיע זענען געבליבן טובֿיה דער מילכיקער, לאהלה אינעם „דיבוק” און מירעלע אין „מירעלע אפֿרת”. אַלע, פֿאַר־מלחמהדיקע פּיעסעס.

כּדי צו זען אַ נײַע, רירנדיקע פּיעסע וועגן אונדזער חורבן, דאַרפֿן מיר גיין צו די גויים.