מיסטעריעזע וואָרצלען פֿונעם ערשטן אַפּריל

Mysterious Roots of April Fool's Day

ער ערשטער אַפּריל אין פֿראַנקרײַך
ער ערשטער אַפּריל אין פֿראַנקרײַך

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published March 28, 2017, issue of March 29, 2017.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

מיט עטלעכע חדשים צוריק האָט דער טעלעוויזיע־קאַנאַל „אַל־מאַנאַר” אין לבֿנון געוויזן נײַע אַרכעאָלאָגישע אַנטדעקונגען אין פּערסעפּאָליס — די אוראַלטע פּערסישע קרוינשטאָט, איינער פֿון די באַרימטסטע היסטאָרישע דענקמעלער אין איראַן. איינע פֿון די נײַ־אַנטדעקטע מאַרמאָר־קאָלאָנעס איז באַצירט מיט אַ ריי געראַמטע אויפֿשריפֿטן אויף אַראַמיש. איין שורה שטימט פּינטקלעך מיט די דערמאָנטע ווערטער אין אַבולעפֿיהס און סאַטאַנאָווס לידער. אינעם טעקסט גייט אויך אַ רייד וועגן דער צווייטער וואָך נאָכן אָנהייב פֿון פֿרילינג, פֿיש־מאכלים און „חוכא ואיטלולא‟ — חוזק און שׂימחה. הגם די וואַנט־געמעלן אַרום די אַראַמישע ווערטער זענען צעשעדיקט, זעט אויס, אַז זיי שילדערן פּאַיאַצן, וואָס טאַנצן מיט גרויסע פֿיש.

מסתּמא, זענען אַבולעפֿיה און סאַטאַנאָוו געווען באַקאַנט מיט עפּעס אַן אַראַמישן כּתבֿ־יד, וואָס שטאַמט פֿון דער אוראַלטער פּערסיע און וואַרפֿט אַ שײַן אויף דער געשיכטע פֿונעם הײַנטיקן ערשטן אַפּריל. אין איראַן פּראַוועט מען נאָך הײַנט די יערלעכע שׂימחה „סיזדעבעדאַר”, וואָס פֿאַלט אויס דעם 1טן אָדער 2טן אַפּריל, וואָס דערמאָנט דעם אייראָפּעיִשן „נאַראָנים־טאָג”. האָפֿנטלעך, וועלן די ווײַטערדיקע אַרכעאָלאָגישע פֿאָרשונגען וואַרפֿן אַ שײַן אויף דער געשיכטע פֿונעם הײַנטיקן ערשטן אַפּריל.

אין דער געשיכטע פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור — אי אויף לשון־קודש, איז אויף ייִדיש און אַפֿילו אַראַמיש — פֿאַרנעמען פֿאַרשיידענע פּאַראָדיעס און מיסטיפֿיקאַציעס אַ בכּבֿודיק אָרט. באַזונדערס פּאָפּולער איז געווען אַזאַ זשאַנער אינעם מיטל־עלטערלעכן פּראָוואַנס און אין איטאַליע, אין געוויסע פֿאַלן איז שווער צו באַשטעטיקן, צי דער מחבר מאַכט טאַקע חוזק, אָדער דריקט אויס גאַנץ ערנסטע געדאַנקען אין מיט אַ שפּאַסיקן טאָן. למשל, דער מאָדנער אַראַמישער „אלפֿא־ביתא דבן סירא” ווערט געוויינטלעך באַטראַכט ווי אַ סאַטיריש ווערק פֿון אַן אומבאַקאַנטן אוראַלטן אַפּיקורס; געוויסע רבנים נעמען עס אָבער אָן ערנסט און מיינען, אַז צווישן די נאַרישקייטן האָט דער מחבר באַהאַלטן גרויסע סודות־התּורה.

אויב איר האָט איבערגעלייענט מײַן אַרטיקל ביז דאַנען, מוז איך אײַך וואָרענען, אַז ס׳איז טיילווײַז אַ פּאַראָדיע אויף מײַנע אייגענע אַרטיקלען, אָנגעשריבן לכּבֿוד דעם קומענדיקן ערשטן אַפּריל. אין דער ייִדישער פּרעסע איז פֿאַראַן אַ רײַכע און לאַנגע טראַדיציע פֿון פּאַראָדיעס און שפּאַסן. עס וואָלט געווען כּדאַי אַזאַ זשאַנער מזכּה צו זײַן צו תּחית־המתים. ווי אַן אַנדער קלאַסישן מײַסטער פֿון פּאַראָדיעס איז כּדאַי צו דערמאָנען דעם „זיידן” פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור, מענדעלע מוכר־ספֿרים. געוויסע פּאָפּולערע ליטעראַרישע ווערק — למשל, „דער דיבוק” פֿון אַנ־סקי —– איז געוואָרן אַ קוואַל פֿון גאַנץ אָריגינעלע נאָכמאַכונגען.

אין דער אמתן, האָב איך אויסגעטראַכט, דער עיקר, בלויז די מעשׂה מיט כּלומרשט אַנטדעקטע אוראַלטע פּערסישע וואַנט־באַצירונגען און פֿרילינג־טעמעס מיטן פֿיש אין דער ייִדישער פּאָעזיע. די אַראַמישע פֿראַזע איז, אַוודאי, אויך מײַנע. די געשיכטע פֿונעם ערשטן אַפּריל בלײַבט אָבער אומקלאָר און אַ טייל היסטאָריקער באַטראַכטן טאַקע אַ מעגלעכע פֿאַרבינדונג מיט איראַן, מיט פּורים און אַפֿילו מיט די אַסטראָלאָגישע פֿיש־סימבאָלן. אַזוי ווי אַ סך אַנדערע פֿאָלק־מינהגים, איז שווער אויסצוקלאָרן, וווּ מע האָט צום ערשטן אָנגעהויבן אַסאָצייִרן די פֿרייִקע פֿרילינג־טעג מיט חוזק און אָפּנאַרערײַ.

יצחק סאַטאַנאָוו, אַזוי ווי זײַן פֿריִערדיקער מיטדענקער טודרוס אַבולעפֿיה, איז זיכער געווען אַ מײַסטערישער פּאַראָדיסט, הגם דער סטיל פֿון די דאָזיקע צוויי פּאָעטן שיידט זיך, אין דער אמתן, שטאַרק אונטער. און ווער ווייסט, אפֿשר וועלן די אַרכעאָלאָגן טאַקע געפֿינען אַמאָל אַן אוראַלטן הומאָריסטישן פּאָעט, וועלכער האָט נאָך מיט 2,000 יאָר צוריק געשריבן אין אַן ענלעכן שפּילעוודיקן סטיל.