קהילה, מענטשן און געשעענישן, געשיכטע

אַ קוק אויפֿן לעבעדיקן ייִדישן כאַראַקטער פֿון סמאָטשע־גאַס

Reimagining the Vibrant Jewish Character of Smocza Street

פֿון בני מער

כּמעט יעדן פֿרימאָרגן, נאָך איידער איך באַקום די צייטונג, לייען איך אויף דער אינטערנעץ די דעמאָלטיקע צײַטשריפֿטן — „הײַנט‟, „מאָמענט‟, „אונדעזר עקספּרעס‟, „ליטעראַרישע ווערק‟ אאַז״וו — בכדי זיך צו דערוויסן וואָס הערט זיך אויף סמאָטשע־גאַס. ביז הײַנט האָב איך געפֿונען הונדערטער, אויב נישט טויזנטער, ידיעות וועגן דער גאַס. איך זוך אין די ביכער, סײַ דורך פּראָזע סײַ דורך זכרונות פֿון וואַרשע, אויב צווישן די שורות באַהאַלט זיך עפּעס וואָס האָט אַ שײַכות מיט סמאָטשע.

פֿאַר וואָס דווקא סמאָטשע? עס זײַנען דאָך געווען שענערע און חשובֿערע גאַסן אין דער ייִדישער וואַרשע ווי, למשל, נאַלעווקע; עס זײַנען געווען מער באַרימטע גאַסן ווי קראָכמאַלנע־גאַס פֿון באַשעוויסעס „מײַן טאַטנס בית־דין־שטוב‟, אָדער דזשיקע־גאַס פֿון קאַדיע מאָלאָדאָווסקיס קינדער־לידער. סמאָטשע האָט נישט געהאַַט קיין שום ייִחוס. אַדרבא, זי האָט געשמט פֿאַר אַ גאַס פֿון ייִדישן דלות, וווּ די ייִדישע מאַסן וווינען און לעבן זיך אויס.

צום ערשטן מאָל האָב איך געהערט דעם נאָמען סמאָטשע מיט אַ סך יאָר צוריק, אין בינעם העלערס ליד „מײַן שוועסטער חיה‟, וואָס חוה אַלבערשטיין האָט קאָמפּאָנירט און געזונגען, צוזאַמען מיט די „קלעזמאַטיקס‟. איר קענט אפֿשר דאָס ליד, וועגן דעם מחברס שוועסטער „מיט די גרינע אױגן,/ וואָס האָט מיך דערצױגן אױף סמאָטשע־גאַס,/ אין הױז מיט קרומע טרעפּ‟. ער דערציילט דאָרטן פֿון חיה, וואָס האָט זיי, די אַלע ברידער, געקאָרמעט און געהיט, און וואָס איז דערנאָך געשען מיט איר: „אַ דײַטש האָט אין טרעבלינקע זי פֿאַרברענט./ און איך בין אין דער ייִדישע מדינה/ דער סאַמע לעצטער, װאָס האָט זי געקענט.‟

די שוועסטער חיה, צוזאַמען מיט איר סמאָטשע־גאַס, זײַנען אײַנגעקריצט אין מײַן זכּרון, און געדולדיק געוואַרט ביז איין מאָל, ווען איך בין געגאַנגען דורך אַנילעוויטש־גאַס אין וואַרשע (וואָס האָט פֿאַר דער מלחמה געהייסן גענשע־גאַס), האָב איך דערזען אַ שילד: Smocza. איך האָב געקוקט אַהין־אַהער און געזען בלויז מאָדערנע בנינים, אָן שום זכר פֿון די דעמאָלטיקע הײַזער. ס׳איז גאָר נישט קיין ווווּנדער: סמאָטשע איז געווען אַ טייל פֿון וואַרשעווער געטאָ, און צוזאַמען מיט די אַנדערע גאַסן איז זי חרובֿ געוואָרן אינעם אויפֿשטאַנד. צווישן די 1950ער און 1960ער יאָרן, האָט מען אויפֿגעבויט די גאַס פֿון דאָס נײַ, און איר אויסזען איז שוין געווען גאָר אַנדערש. איך האָב אַ חשד אַז די נײַע סמאָטשאַ איז געווען אַ פּרוּוו אויסצומעקן די שלעכטע זכרונות: נישט נאָר פֿונעם חורבן, נאָר אויך פֿון דער פֿאַר־מלחמהדיקער גאַס.

אין די פּוילישע אויגן, איז סמאָטשע נאָך פֿאַר דער מלחמה געווען אַ ‘נאָן גראַטע׳ אָרט, אַ גאַס וואָס באַליידיקט די שטאָט. „דאָס רובֿ פֿון וואַרשעס אײַנוווינערס האָבן געקענט סמאָטשע פֿון די פּאָליציי־באַריכטן. די גאַס איז געווען נישט שיין און נישט זיכער,‟ שטייט געשריבן אינעם בוך „די נישט־שיינע גאַסן פֿון וואַרשע‟ וואָס איז אַרויס אין פּוילן. אויך אין די אַלטע פּוילישע צײַטונגען קאָן מען געפֿינען סמאָטשע, דער עיקר, בײַ די ידיעות וועגן פֿאַרברעכנס, אַקצידענטן, עפּידעמיעס און הונגער.

סמאָטשע, ווי אַנדערע ייִדישע קוואַרטאַלן, ווערט אָפֿט מאָל געשילדערט אין די פּוילישע מקורים ווי אַן אומבאַקאַנטער לאַבירינט; זיי האָבן זי געזען פֿון דער ווײַטנס, נישט־וועלנדיק אַרײַנקומען און אַרײַנקוקן פֿון דער נאָענט. אַפֿילו ייִדישע באַזוכערס פֿון אויסלאַנד זײַנען באַווירקט געוואָרן פֿון די סטערעאָטיפּן וועגן דער גאַס און האָבן באַנוצט שאַבלאָנען וועגן איר. דער שרײַבער לייב מלאך, למשל, האָט באַזוכט וואַרשע און געשריבן אַזוי וועגן סמאָטשע אין זײַן בוך „פֿון פּוילן ביז טערקײַ‟:

דער חושך אין יענע גאַסן איז אַזוי געדיכט, אַפֿילו ווען די זון שײַנט און גיסט ימים ליכט, איז דאָרט פֿינצטער און מרה־שחורהדיק און פֿאַרוואָרלאָזט… די מענטשן, ווי פֿון מיסטקאַסטן אַרויס.

לייענענדיק אַזעלכע שילדערונגען בין איך געוואָרן נאָך מער נײַגעריק זיך צו דערוויסן ווי עס איז טאַקע געווען — אויב נישט אין דער אמתן, כאָטש נעענטער צו דער רעאַליטעט. אין די באַשרײַבונגען פֿון מענטשן וואָס האָבן דאָרט גע­וווינט האָב איך טאַקע געפֿונען אַנדערע בילדער. אַזוי, למשל, שרײַבט משה זאָנשיין, אַ וואַרשעווער זשורנאַליסט, אין זײַן בוך „ייִדיש־וואַרשע‟:

געווען אַ צײַט, ווען „בעסערע‟ מענטשן האָבן די גאַס אין גאַנצן אויסגעמיטן און נישט געוואָלט דאָרט וווינען. געשען איז דאָס נישט צוליב איר שולד. דאָס האָט זי געליטן צוליב אַ ריי שכנותדיקע גאַסן… סמאָטשע־גאַס איז געווען עמכדיק.‟

אויך אין דער ייִדישער ליטעראַטור, זעט מען, דער עיקר, דעם דלות. אַזוי שילדערט אַבֿרהם רייזען אַ מכּלומרשט טיפּישן אײַנוווינער פֿון סמאָטשע־גאַס אין זײַן דערציילונג „אין די רײַכע גאַסן‟: „ער איז, פֿאַרשטייט זיך, אַ שוסטער, און וווינט אין אַ קעלער.‟

אָדער ב׳ יאושזאָן, דער מחבר פֿון „פֿון אונדזער אַלטן אוצר‟, דערציילט אין „די קאָ­פּייקע‟ וועגן אַ מלמד וואָס קנעלט אין אַ בוידעם. אַ קע­לער, אַ בוידעם, אַ מלמד און אַ שוסטער — דאָס זײַנען דאָך אַלע סטערעאָטיפּן, און צוליב זיי קאָנען מיר נישט זען דאָס גאַנצע בילד. אָבער ווען מע קוקט אַרײַן אין די צײַטונגען פֿון דער תּקופֿה קען מען געפֿינען אין דער גאַס, אַ חוץ מלמדים און שוסטערס, אויך אַפּטייקערס, דאָקטוירים, לערערינס, סוחרים און מענטשן פֿון אַלערליי באַרופֿן.

ווען מע נישטערט אין די מקורים געפֿינט מען אויך אַ נײַעם טיפּ, אַ ייִדישער אַרבעטער, ווי דער דיכטער וואָס האַָט אפֿשר אויך געוווינט אויף סמאָטשע־גאַס: י״ל קאָהן. ער שילדערט אויך דעם דלות: „ס׳האָט די נויט מיר געטריבן אויף גאַסן, וואָקזאַלן,/ כ׳האָב פֿאַר גראָשנס געטראָגן וואַליזן און פּעק,/ געהאַנדלט מיט בלעטער, מיט בייגל, איריסן —/ אָט ווי אַ קינד פֿונעם דעק‟. פֿון דער אַנדערער זײַט, אין איינעם אַ טאָג האָט ער פֿאַרשטאַנען אַז אין די ייִדישע מאַסן ליגט דער כּוח זיך צו באַפֿרײַען. ער איז געוואָרן אַ בונדיסט און האָט געפֿונען אַ האָפֿענונג: „כ׳האָב פֿרייד געפֿונען צווישן חבֿרה יאַטן,/ אין ברען פֿון אַרבעט און אין קאַמף פֿון פּראָלעטאַריאַט‟. אַזוי איז עס „לײַכטער צו טראָגן די לאַסט, ווײַל איך ווייס,/ אַז איך בין ניט אַליין‟.

ווען מע לייענט די ידיעות, און די אַנאָנסן דערצו, קאָן מען ווערן פֿאַרשווינדלט דווקא פֿונעם רײַכטום פֿון גאַס. אין סמאָטשע 28 האָט זיך געפֿונען אַ לעבעדיקער באַזאַר, און אַנטקעגן דעם איז געשטאַנען אַ טעאַטער אונטערן נאָמען „עלדאָראַדאָ‟. די קאַמינסקיס און די טורקאָוון האָבן מזלזל געווען דעם פֿאָלקס־טעאַטער און געזען אין אים נאָר שונד, אָבער אַנדערע, ווי משה זאָנשיין, האָבן פֿאַרשטאַנען די וויכטקייט פֿון אַזאַ מין טעאַטער:

נישט געווען אין וואַרשע נאָך אַ טעאַטער וווּ דאָס פּובליקום זאָל אַזוי מיטלעבן מיט די אַרטיסטן ווי אין טעאַטער אויף סמאָטשע… סמאָטשע איז געגאַנגען אויסלעבן איר אייגן אָרעם לעבן, אויסוויינען בײַ פֿרעמדע טראַגעדיעס איר אייגענע טראַגעדיע און פֿרייען זיך מיט יענעמס פֿרייד.

אין „עלדאָראַדאָ” האָט מען טאַקע געשפּילט מעלאָדראַמעס ווי „די ציגײַנערין”, „באַַשקע”, „לייב­קע מזיק”, „אַ מויד אַ ברען” און אַ סך אַנדע­רע. אַַַרטיסטן ווי שושנה, מאָריס לאָמפּע, חנה גראָס­בערג און בן ציון וויטלער האָבן דאָרטן גע­שפּילט, געטאַנצט און געזונגען. „עלדאָראַדאָ” איז געווען אַקטיוו נאָר אַ פּאָר יאָר, און דערנאָך איז עס געוואָרן אַ קינאָ, „מעטראָ”, וואָס האָט גע­שפּילט כּלערליי פֿילמען, סײַ אויף ייִדיש סײַ אויף אַנדערע שפּראַכן, ביז די לעצטע טעג פֿון אויגוסט 1939.

ס׳איז אויך געווען אַ תּלמוד־תּורה (סמאָטשע 8) און אַ שיל (22), וואָס איז געווען באַרימט מיט זײַן לעצטן מנין פֿון שבת אין דער פרי, „ווען אין אַלע בתּי־מדרשים איז שוין פֿון לאַנג אָפּגע­דאַוונט… דער שפּעטסטער מנין פֿאַנגט אָן האַלב עלף‟ (בנימין דאַווידזאָן, „וואַרשע של מטה”).

צום גליק, גיבן אונדז ס׳רובֿ פֿון די ידיעות אין די צײַטונגען די פּרטים פֿון די מענטשן אַליין ווי, למשל, לייב רודניצקי, אַ בחור פֿון סמאָטשע 11, וואָס זײַן געליבטע האָט אים פֿאַרלאָזט און ער איז אַזוי מייאש געוואָרן, ביז ער האָט געפּרוּווט באַגיין זעלבסטמאָרד פֿאַר איר הויז. אַזוי דערציילט „אונדזער עקספּרעס”, וואָס שרײַבט ווײַטער אַז גוטע מענטשן האָבן אים געראַטעוועט. ווײַטער דערציילט די צײַטונג גאָרנישט מער פֿון אים. אָבער זײַן נאָמען ווערט דערמאָנט נאָך אַמאָל, צום באַדויערן, צווישן די מיליאָנען נעמען אין „יד ושם”: אַזוי ווייסן מיר אַז רודניצקי איז געוואָרן אַ סוחר, ער האָט חתונה געהאַט מיט אַ פֿרוי וואָס הייסט רושקאַ, אָבער אומגעקומען אין וואַרשעווער געטאָ.

צווישן די רשימות נעמען פֿון די אומגע­קומענע ייִדן אין דער דאַטאַ־באַזע פֿון „יד־ושם‟, קאָן מען געפֿינען אַ סך פֿון די סמאָטשערס און לעבן געבליבענע פֿון די סמאָטשערס. נחמה קוריסקי איז געווען אַ קינד פֿון סמאָטשע־גאַס און וווינט היינט אין נצרת עילית. זי איז געבוירן געוואָרן אין יאָר 1930, און אירע קינ­דע­ר־זכרונות זײַנען מיר טײַער ווי אַן אוצר:

„מיר, טאַטע־מאַמע און די דרײַ קינדער, זײַנען נישט רײַך געווען אָבער אויך נישט זייער אָרעם‟, האָט זי מיר דערציילט צווישן אַנדערע. די משפּחה עפּעלבוים האָט געוווינט אין אַ צימער־שטוב אין סמאָטשע 1, און נחמה (דעמאָלט ניכע) האָט ליב געהאַט צו גיין אין קינאָ מעטראָ און זען אינעם קיאָסק וואָס טוט זיך מיט „פֿליפּ און פֿלאַפּ” (אַזוי רופֿט מען אין פּויליש לאָרעל און האַרדי). נחמה האָט געפֿאַרבט די אימאַזשן אין שוואַרץ און ווײַס (דער עיקר שוואַרץ), און צוליב אירע דערציילונגען קאָנען מיר געניסן פֿון די רײַכע טעמים פֿון סמאָטשע-גאַס.

ניכע־נחמה איז איינע פֿון די צענדליקער טויזנטער מענטשן וואָס האָבן געוווינט אין די 60 הייזער פֿון סמאָטשע-גאַס. יעדעס הויז איז אייגנטלעך געווען דרײַ הײַזער אַרום איין הויף, און מע קאָן זאָגן אַז דורכשניטלעך האָבן טויזנט מענטשן (93 פּראָצענט פֿון זיי — ייִדן) געוווינט אין אַזאַ מין קאָמפּלעקס. ווי משה גראָסמאַן האָט געשריבן אין זײַן בוך „ווידוי פֿון אַ רעוואָלוציאָנער”: „אין איין שמאָלן הויף אַזאַנעם וווינען אַזויפֿיל, וויפֿל עס וווינען ייִדן אין אַ גאַנץ פּראָווינץ־שטעטעלע”.

סמאָטשע איז אייגנטלעך אַ מיקראָקאָסמאָס פֿונעם ייִדישן לעבן אין וואַרשע פֿאַרן קריג, און בײַ מיר איז עס אַ מיטל צו באַקענען זיך מיט די מענטשן וואָס ריידן די שפּראַך וואָס איך שרײַב איצט. אַזוי באַמי איך זיך צו בויען סמאָטשע־של־מעלה, אָדער סמאָטשע־של־ווערטער, דאָס הייסט — שרײַבן אַ בוך וועגן סמאָטשע.

אויב איר, די לייענער, ווייסט עפּעס אָדער קענט עמעצן וואָס ווייסט וועגן סמאָטשע־גאַס, זײַט אַזוי גוט שרײַבט מיר אויף דעם אַדרעס: bennymem@gmail.com