די טשיקאַווע געשיכטע פֿונעם וואָרט„שקלאַף‟

The Curious History of the Word "Slave"

Yehuda Blum

פֿון הערשל גלעזער

Published May 03, 2017, issue of May 26, 2017.

דעם פֿאַרגאַנגענעם פּסח האָב איך זיך אַרײַנגעטראַכט אין צוויי ווערטער וואָס ווערן אָפֿט דערמאָנט סײַ אין דער הגדה, סײַ אין ייִדישע לידער אויף דער טעמע פּסח: „שקלאַף“ און „קנעכט“. ביידע ווערטער, דער הויפּט „שקלאַף“, האָבן הינטער זיך אַ גאַנץ רײַכע געשיכטע.

קודם־כּל פֿאַרטײַטשט מען מיט זיי דאָס לשון־קודשדיקע וואָרט „עבֿד“ — אויף „מה נשתּנה“ ענטפֿערט מען דאָך „עבֿדים היינו“ — פֿונעם שורש „עבד“ (אַרבעטן). דאָ איז שוין פֿאַראַן דער ערשטער חילוק: אין עבֿרית איז „עבֿודה“ טײַטש „אַרבעט“, בשעת אויף מאַמע־לשון הייסט עס „דינען גאָט“.

פֿאַראַן אויך, אַ שטייגער, „עבֿודה־זרה“ — „פֿרעמדע אַרבעט“, אָבער אויף ייִדיש זאָגט מען „דינען פֿרעמדע געטער“ אָדער „פֿירן זיך נישט ווי קיין ייִד“ („דאָס ווערן אין כּעס איז אויך אַ מין עבֿודה־זרה“).

אין דער ייִדיש־שפּראַכיקער הגדה וואָס איז אַרויס אין 1975 דורכן פֿילאַדעלפֿיער אַרבעטער־רינג שטייט טאַקע, אינעם תּירוץ אויף די פֿיר קשיות, „שקלאַפֿן זײַנען מיר געווען“, בשעת אין זײַן ליד „שווימט דאָס קעסטל אויפֿן טײַך“ שרײַבט אַבֿרהם רייזען, אַז די כוואַליעס פֿונעם ניל וועלן נישט דערטרינקען „משיחן פֿון קנעכט״.

דאָס וואָרט „קנעכט“ דעקט זיך מיטן ענגלישן knight, אָבער אַ קנעכט איז דאָך נישט קיין ריטער. אויף דײַטשיש איז אַ Knecht אַן אַרבעטער אָדער אַ משרת, אָבער טייל מאָל אויך אַ שקלאַף; לויט מײַן ווערטערבוך — בלויז אין מעטאַפֿאָרישן זינען.

„שקלאַף“, ווידער, דעקט זיך מיטן דײַטשישן Sklave, וואָס איז טײַטש „שקלאַף“ ממש. און דאָ שטויסן מיר זיך אָן אויף עפּעס מאָדנעס.

די וואָס לייענען אָט די רובריק שוין פֿון לאַנג געדענקען אפֿשר יאָ, אפֿשר נישט, אַז דאָרטן וווּ מע האָט אויסטערלישע קאָמבינאַציעס פֿון אותיות און קלאַנגען קען מען חושד זײַן, אַז עפּעס איז נישט גלאַטיק. וועגן וואָרט „אוגערקע“ איז העט ווען אויסגעקומען צו שרײַבן, אַז אַזוי ווי אויף ייִדיש האָט „אוגערקע“ אַ גימל, אַזוי ווי ס׳פּוילישע ogórek, אָבער אויף טשעכיש זאָגט מען okurka, מיט אַ k, איז אַ סימן, אַז ס׳וואָרט קומט פֿון דער פֿרעמד. אַזוי אויך — „שקלאַף“.

ייִדיש, דײַטשיש, ענגליש און האָלענדיש האָבן אַלע פֿאַרלוירן די קאָמבינאַציע sk. אָט זאָגט מען אויף שוועדיש fisk, אָבער אויף ייִדיש אאַז״וו — „פֿיש“. דאָרטן וווּ ס׳איז יאָ דאָ sk מוז ס׳וואָרט קומען פֿון דער פֿרעמד. קומען טאַקע אַלע ענגלישע ווערטער וואָס הייבן זיך אָן מיט sk (ווי, למשל: — sky, ski, skull) — פֿון דער פֿרעמד, פֿון די סקאַנדינאַווישע לשונות. דאָס האָבן די ענגלענדער צו פֿאַרדאַנקען די פֿאַרצײַטיקע אינוואַזיע פֿון די וויקינגען.

ייִדיש און דײַטשיש, אָבער, איז קיין מאָל נישט אויסגעקומען צו לײַען בײַ די סקאַנדינאַוויער, וואָרן זיי זענען די וויקינגען נישט באַפֿאַלן. איז וואָס איז די מעשׂה מיט „שקלאַף“, אויף דײַטשיש — Sklave? וואָס ליגט באַהאַלטן הינטער דעם וואָרט? אָט מוזן מיר אָנקומען צו די סלאַוון.

פֿון וואַנעט נעמט זיך ס׳וואָרט „סלאַװ“? נישט קלאָר. איין השערה איז דאָס, װאָס די סלאַװן זענען אין אַמאָליקע צײַטן פֿאַרשקלאַפֿט געװאָרן, זענען „סלאַװ״ און „שקלאַף״ אין תּוך אַרײַן דאָס זעלביקע װאָרט (אַגבֿ, ביידע ווערטער שטאַמען פֿון גרעקיש און לאַטײַניש). אַנדערע האַלטן, אַז דאָס האָבן זיך אויסגעמישט צװיי באַזונדערע װערטער. מאַקס װײַנרײַכס השערה, װאָס טייל, אָבער נישט אַלע, קענערס זענען מיט אים מסכּים, איז דאָס, אַז „סלאַװ״ נעמט זיך פֿון slovo („װאָרט״ אויף די סלאַװישע לשונות). אַ ראַיה דערפֿון איז דאָס, װאָס בײַ די סלאַװן הייסן די דײַטשן, אַ שטייגער, אויף פּויליש Niemcy, וואָס דאָס נעמט זיך, אַ פּנים, פֿון niemy — „שטום“. וואָלטן די סלאַוון געווען די רעדערס, און די פֿרעמדע — די שטומע.

מיט וואָס זשע איז דאָס שייך צו ייִדן?

כּידוע האָבן ייִדן אַריבערגעטראָגן תּנכישע נעמען אויף אייראָפּעיִשע לענדער, למשל: „אַשכּנז“ איז דאָך „דײַטשלאַנד״, נאָר מע ווייסט נישט פֿאַר וואָס. ווען, אָבער, די ערשטע ייִדן האָבן זיך באַזעצט צווישן סלאַוון (טשעכן), לאַנג איידער די אַשכּנזים האָבן זיך געלאָזט אין וועג אויף מיזרח, האָבן זיי די טשעכישע לענדער אָנגערופֿן „כּנען“. ווײַנרײַך ווייסט דאָס אויפֿצוקלערן אַזוי: ס׳וואָרט „שקלאַף“ איז זיך טאַקע צונויפֿגעפֿאַלן מיטן וואָרט „סלאַוו“. אַזוי ווי אין בראשית שטייט, אַז נחס אייניקל כּנען איז פֿאַרשאָלטן געװאָרן און װעט אייביק בלײַבן אַ שקלאַף, איז אויף לשון־קודש אויפֿגעקומען די פֿראַזע „עבֿד כּנעני״. איז דאָס לאַנד פֿון די סלאַוון געװאָרן „ארץ כּנען״.

נו, איז די מעשׂה אַ גאַנץ פֿאַרוויקלטע. נאָר אַ דאַנק דעם רבונו של עולם זענען מיר מער נישט קיין שקלאַפֿן בײַ פּרעהן אין מצרים, מיר זענען פֿרײַע מענטשן, און אַז ס׳האָט זיך שוין געענדיקט דער יום־טובֿ, זענען מיר שוין אויך באַפֿרײַט פֿון עסן מצה. זאָל לעבן דער חמץ!