בשׂמים און בשׂמים־קראָם

Curious Yiddish Words for "Groceries"

Yehuda Blum

פֿון הערשל גלעזער

Published June 09, 2017, issue of June 29, 2017.

אינעם „פֿאָרווערטס“ האָט דער שרײַבער ציטירט זייער אַ קריטישע רעצענזיע פֿון דער פּען פֿון יצחק באַשעוויס, וואָס צום ביכעלע האָט ער געהאַט נישט איין טענה. דאָ ווילן מיר דערמאָנען בלויז איינע: באַשעוויס האָט זיך אָפּגעשטעלט אויפֿן ענגלישן װאָרט spicy און געשיט פּעך און שוועבל אויפֿן ייִדישן עקוויוואַלענט: „בשׂמימדיק“. דאָס ייִדישע וואָרט פֿאַר spicy איז דאָך גאָר „באַווירצט“, האָט ער זיך געקאָכט.

(דאָ רעדט זיך נישט וועגן דער סלענג־דעפֿיניציע פֿון spicy ווי „שאַרף‟, אַזוי ווי טשילע־פֿעפֿערלעך, נאָר וועגן דער דעפֿיניציע וואָס מיינט „פֿול מיט בשׂמים‟.)

נו, נישט צום ערשטן מאָל ווײַזט זיך אַרויס, אַז „דאָס ייִדישע וואָרט“ איז נאָר איינס פֿון צוויי צי גאָר עטלעכע. אין דער ליטע, אויף וויפֿל ס׳איז אונדז באַקאַנט זאָגט מען גיכער „בשׂמים“ ווי „געווירצן“’ „בשׂמימדיק“ ווי באַווירצט“. אָט איז פֿאַראַן דאָס ס׳ליטווישע „בשׂמים־קראָם“ פֿאַר grocery, וואָס בײַ אַנדערע ייִדן זאָגט מען „שפּײַזקראָם“ (אָדער „…קלייט“, „…געוועלב“), „באַקאַליי־קראָם“ און נאָך.

הינטער יעדן וואָרט איז, אַזוי ווי אַלע מאָל, פֿאַראַן אַ שטיקל היסטאָריע. „בשׂמים“ איז טאַקע טײַטש „געווירצן“, בפֿרט די וואָס מע ניצט צו מאַכן הבֿדלה און וואָס מע האַלט זיי אין אַ בשׂמים־ביקסל. פֿאַר וואָס זשע זאָל אַ קראָם וווּ מע פֿאַרקויפֿט כּלערליי עסנוואַרג גאָר הייסן „בשׂמים־קראָם“?

פֿאַר וואָס איז שווער צו ענטפֿערן, אָבער מע קען גרינג אָנווײַזן אויף פּאַראַלעלע ווערטער אין אַנדערע לשונות. אָט זאָגט מען אויף פֿראַנצייזיש épice פֿאַר „געווירץ“, איז דער וואָס פֿאַרקויפֿט עסנוואַרג épicier און זײַן קרעמל — épicerie. לויט די מקורים נעמט זיך ס׳ענגלישע grocery פֿון gross „הורט“, כאָטש הײַנט איז אַזוינס מער נישט קיין הורטגעשעפֿט; אָבער ס׳עלטערע ענגלישע וואָרט פֿאַר „שפּײַזקרעמער“ איז טאַקע spicer, וואָס ס׳איז לעצטנס געוואָרן באַקאַנט אַ דאַנק איין מענטש מיט דעם משפּחה־נאָמען. אויך ס׳וואָרט „שפּײַז“, אויף דײַטשיש Speis, קער זיך נעמען פֿונעם זעלביקן שורש, כאָטש טייל לעקסיקאָגראַפֿן האַלטן אַנדערש.

דער שורש פֿון spice איז דער זעלביקער וואָס, אַ שטייגער, „ספּעציעל“ און „ספּעקטאַקל“ — ס׳האָט צו טאָן מיט צוקוקן. פֿון „צוקוקן“ איז עס געוואָרן „אויסזען“; אויף עפּעס אַן אופֿן וואָס איז מיר נישט קלאָר איז פֿון דעם געוואָרן „מין, זגאַל“ (species בלעז). „געווירץ“, ווידער, קער זיך אָן מיט „וואָרצל“. אַזוי ווי ס׳איז דאָ אַ פֿאַמיליע „גווערצמאַן“ קען מען דרינגען, אַז אַ מאָל האָט מען אויף מאַמע־לשון טאַקע געזאָגט „ג(ע)ווערץ“, איז „געווירץ“ אַ נײַערע, אימפּאָרטירטע פֿאָרמע.

הײַנט „באַקאַליי“, וואָס נעמט זיך מסתּמא פֿונעם רוסישן bakaleya אָדער פֿונעם פּוילישן bakalie — ס׳רוסישע איז אַ מאָל געווען טײַטש דערעיקרשט אַזוינע זאַכן ווי זאַלץ, צוקער, טיי און געווירצן, נאָר דער טײַטש האָט זיך שפּעטער אויסגעברייטערט; ס׳פּוילישע פֿאַררופֿט זיך בײַם הײַנטיקן טאָג ס׳רובֿ אויף (בדרך־כּלל אימפּאָרטירט) געטריקנט אויפּס און ניס. אַזוי צי אַזוי וואַקסט ס׳וואָרט סוף־כּל־סוף פֿון אַראַביש, וווּ ס׳איז קודם־כּל געווען טײַטש „געווירצן“ (ווידער אַ מאָל געווירצן!), דערנאָכדעם גרינוואַרג און צום סוף — סתּם עסנוואַרג; אין רוסיש איז עס אַרײַן דורך פּערסיש אָדער טערקיש. הייסט עס, אַז דאָס אויסברייטערן „געווירצן“ אויף סתּם עסנוואַרג איז אַ פֿאַרשפּרייטער פֿענאָמען.

כּדאַי אויך צו דערמאָנען „מבושׂם“, אַ שענער וואָרט פֿאַר „שיכּור(לעך)“. אינעם העברעיִשן עטימאָלאָגישן ווערטערבוך פֿון הרבֿ ערנעסט קליין שטייט געשריבן, אַז אין פֿריִערדיקע תּקופֿות האָט „בשׂם“ געהאַט אַ שײַכות נאָר צו ריחות, אָבער אין דער מאָדערנער צײַט האָט עס — וווּנדער איבער וווּנדער —אָנגענומען אַ טײַטש פֿון שיכּרות, פּונקט אַזוי ווי אויף ייִדיש. אָט האָט איר אַ סימפּטאָם פֿון אַ פֿאַרשפּרייטער קרענק בײַ העברעיִשע לעקסיקאָגראַפֿן: זיי היטן זיך שטאַרק נישט צו פֿאַררופֿן זיך אויף דער השפּעה פֿון מאַמע־לשון אויפֿן הײַנטיקן עבֿרית. דאָרטן, אָבער, וווּ זיי האָבן נישט קיין ברירה, איז אַלע מאָל בלשון נקיה: קליין (אַגבֿ, אַן אונגערישער ייִד וואָס האָט זיכער געקענט ייִדיש פֿון דער היים, כאָטש אין די קורצע ביאָגראַפֿיעס ווערט עס חלילה נישט דערמאָנט) שרײַבט „נײַ־העברעיִש“, בשעת אַבֿרהם אבֿן־שושן ניצט „בלשון־דיבור“ (אינעם גערעדטן לשון, הייסט עס).

איז פֿון דעם אַלעם קען מען דרינגען, אַז אין אַ צײַט ווען ס׳רובֿ מענטשן זענען געווען פּויערים און האָבן קולטיווירט אייגן אויפּס, גרינוואַרג, בהמות אויף מילעכיקס און פֿלייש, האָבן זיי אײַנגעקויפֿט בלויז דאָס וואָס איז בײַ זיי נישט געוואַקסן: זאַלץ, צוקער, געווירצן אד״גל, וואָס מע האָט געמוזט אימפּאָרטירן. אַז פּויערים זענען אַוועק פֿונעם דאָרף אין שטאָט אַרײַן און שוין געמוזט קויפֿן ס׳גאַנצע עסנוואַרג, האָט זיך די פֿונקציע פֿון די שפּײַזקראָמען אויסגעברייטערט, נאָר בײַ די אַלטע טערמינען איז מען געבליבן.