ייִדיש־וועלט

װאָס װעט װערן פֿונעם ישׂראלדיקן ראַדיאָ־אַרכיוו?

What Will Happen to the Israeli Yiddish Radio Files?

פֿון דניאל גלאַי

המשך פֿונעם אַרטיקל, „ס׳פֿאַרערגערט זיך דער מצבֿ פֿון די ייִדיש־טראַנסמיסיעס״

די גאָלדענע תּקופֿה

„יעדעס מאָל וואָס די צוהערער קלינגען מיר אַהיים, פֿיל איך אַ ריס אין האַרצן, ווײַל כ׳האָב זיי נישט וואָס צו ענטפֿערן…” אַזוי זאָגט לאה שלאַנגער, אַ תּל־אָבֿיבֿערין, די ביז־איצטיקע פֿאַראַנטוואָרטלעכע פֿאַר ייִדיש־טראַנסמיסיעס פֿון ראַדיאָ רק״ע (רעקאַ) פֿאַר נײַע עולים. בעיקר זענען אָט די טראַסמיסיעס אויף רוסיש, אָבער ס׳איז אויך געווען אין זיי דער ווינקל „אַלץ אויף ייִדיש” וואָס לאה שלאַנגער האָט אָנגעפֿירט. די צוהערערס זענען אין דעם מאָמענט שטאַרק פֿאַרזאָרגט, ווײַל נאָך די לעצטע ענדערונגען פֿאָרגעקומענע אין דער מלוכישער „דאָ”־סטאַנציע ווייסן זיי ניט, אויב מ’וועט באַנײַען די טראַסמיסיעס אין זייער מאַמע־לשון און צי זיי וועלן קענען ווײַטער געניסן פֿון די פּראָגראַמען מיטן באַליבטן רעפּערטואַר פֿון זאַפֿטיקע ייִדישע לידער.

„ווען איך בין אַרײַן אַרבעטן אין דער ייִדיש־אָפּטיילונג אין ראַדיאָ, אין 1986 — דערציילט לאה שלאַנגער — זײַנען געווען אַ 10 זשורנאַליסטן, ממש ריזן. מ׳האָט טראַנסמיטירט נישט נאָר אין אָוונט נאָר אויך אין דער פֿרי און אין מיטן טאָג פֿאַרן לאַנד און אויסלאַנד. נײַעס, קולטור, ליטעראַטור, אינטערוויוען, רעפּאָרטאַזשן פֿון דער כּנסת, לידער אאַז״וו”.

ס׳ווילט זיך דערמאָנען אַזעלכע נעמען ווי יוסף בורג (פּרשה פֿון דער וואָך), אפֿרים שעדלעצקי, אַריה לאָנדאָן ז״ל און להבֿדיל אויף לאַנגע יאָר, אַנקאַ שמיר, אָדם גרוזמאַן, שושנה נחמה, חייה ליפּשיץ, אבֿי בר־חנן. ספּעציעל מוז מען דערמאָנענן אויך דעם אומפֿאַרגעסלעכן מיכאל בן־אַבֿרהם (ווײַנאַפּעל) וואָס איז שוין מער ניטאָ צווישן אונדז. זײַן קלאָרע, באַריטאָן־שטימע איז געבליבן אײַנגעקריצט ביז הײַנטצוטאָג אין זכּרון פֿון צענדליקער טויזנטער געטרײַע צוהערער, אָפֿט מאָל אויך בײַ ייִנגערע דורות וואָס אין זייערע היימען איז די ייִדישע ראַדיאָ־שעה געווען ממש אַ ריטואַל. מיכאל בן־אַבֿרהם האָט אויך געהאַט ענגע באַציִונגען מיטן אַרבעטער־רינג אין תּל־אָבֿיבֿ, וווּ ער פֿלעגט אָפֿט קומען פֿון ירושלים, און אין אַ געוויסער תּקופֿה האָט ער דאָרט אָנגעפֿירט מיט אַ דראַמקרײַז, וואָס האָט אויסגעפֿירט פּיעסעס פֿון קוואַליטאַטיוון ייִדישן טעאַטער־רעפּערטואַר.

אין די 1980ער יאָרן, בעת איינעם פֿון זײַנע באַזוכן אין תּל־אָבֿיבֿ, האָב איך, װי דער פֿאָרזיצער פֿון „המשך־דור”, אַ פֿרעג געטאָן דעם שוין דעמאָלט לעגענדאַרן מיכאל בן־אַבֿרהם:

„וואָס מיינט איר דאַרפֿן מיר איצט טאָן לטובֿת אונדזער שפּראַך און קולטור אין ישׂראל?”

„אינסטיטוציעס! נײַע אינסטיטוציעס דאַרף מען שאַפֿן!”

כ׳האָב געפֿילט ווי מיר וואָלטן ניט אין ישׂראל געווען, נאָר ערגעץ וווּ אין וואַרשע פֿון די 1920ער יאָרן…כ׳האָב געקאָנט רעאַגירן, „ווער גענוי דאַרף זיי בויען? מיט וואָסערע כּוחות?”, אָבער כ׳האָב באַלד פֿאַרשטאַנען אַז ס’האָט ניט קיין טעם. בן־אַבֿרהמס ענטפֿער איז געווען לאַקאָניש און אויטאָריטאַטיוו…אָבער דאָך אין גאנצן אָפּגעריסן פֿון דער ווירקלעכקייט אין װעלכער מיר האָבן דאַן געלעבט. יעדן פֿאַלס זיין אימפּאָזאַנטע שטימע וועט אויף שטענדיק בלײַבן אין זכּרון פֿון פֿיל פֿאַרערערס, וועלכע האַלטן אז מדינת־ישׂראל מוז זײַן אַ היים פֿאַר מאַמע־לשון.

אַ דרינגנדיקע פֿראַגע וואָס עקבערט און מע מוז אַרויפֿברענגען איז, וואָס וועט זײַן מיטן רײַכן אַרכיװ רעקאָרדירונגען פֿון דער ייִדיש־אָפּטיילונג, וואָס האָט זיך אָנגעזאַמלט אין פֿאַרלויף פֿון צענדליקער יאָרן? ס׳רעדט זיך דאָך ממש וועגן אַן אוצר וואָס באַשטייט פֿון פּראָגראַמען וואָס זענען רעקאָרדירט געוואָרן זינט די פֿופֿציקער יאָרן און מ׳הערט אין זיי די שטימען פֿון די זשורנאַליסטן, שרײַבער און פּערזענלעכקייטן וועלכע זענען פֿריִער דאָ אויסגערעכנט געוואָרן. מ׳דאַרף ניט דערלאָזן קיין שום הפֿקרות אויף דעם געביט. די אַלע אַרכיוון מוזן ווי געהעריק אָפּגעהיט ווערן. זיי מוזן אַריבערגיין צו דער נײַער מלוכישער סטאַנציע און קאָנען דינען ווי אַ קוואַל פֿאַר מעדיאַ־פֿאָרשערס און מ’קאָן זיי אויך פֿון צײַט צו צײַט ווידער טראַנסמיטירן.

דעם אמת געזאָגט, סײַ אין ראַדיאָ סײַ אין דער טעלעוויזיע, אויסער דער מלוכישער סטאַנציע, זענען פֿאַראַן אַ סך אַנדערע קאַנאַלן וואס קאָנען ווידמען אַ געוויסן אויפֿמערק צו ייִדיש. אין טעלעוויזיע זענען פֿאַראַן, למשל, אַזעלכע קאַנאַלן ווי 2, 8, 10, 22 און אַנדערע. אָבער כּדי די ייִדישע שפּראַך זאָל אין זיי קומען צום אויסדרוק, מוז זיך די אַלגעמיינע אַטמאָספער אין לאַנד פֿולשטענדיק ענדערן. מיר זענען נאָך ווײַט דערפֿון. ביסלעכווײַז בײַט זיך עס, אָבער אין דער ריכטונג פֿון געבן אַ גרעסערן אָרט צו דער מזרחישער קולטור. מ׳קאָן ניט זאָגן, אַז דאָס איז אין גאַנצן נעגאַטיוו, ווײַל יעדעס מאָל, ווען עס שווימט אַרויף די עטנישע פֿראַגע, קאָן עס אומדירעקט אויך אויפֿוועקן דעם באַגער און שטרעבונגען בײַ די אַשכּנזישע ישׂראלים צו זייער אייגענער קולטור. נאָר לײַדער ווערט מערסטנס די עטנישע פֿראַגע אַרויסגעבראַכט אויף אַ פֿאַרקריפּלטן אופֿן און די באַוווּסטזיניקע ייִדישיסטן טרייסלען זיך דערווײַל אָפּ פֿון אָט דער טעמע. זיכער האָבן זיי זייערע סיבות.

אַן אינטערעסאַנטע דערשײַנונג וואָס שייך דער נײַער מלוכישער סטאַנציע. דער „פֿאַרבאַנד פֿון צענטראַל אייראָפּעישע ייִדן” (די יעקעס) האָט צעשיקט אַן אַנקעטע צווישן זײַנע מיטגלידער, כּדי אויסגעפֿינען ווי ווײַט זענען זיי צופֿרידן אָדער אומצופֿרידן מיט דער נײַער ראַדיאָ־ און טעלעוויזיע־סטאַנציע. פֿרעגן זיי דאָרט, צווישן אַנדערש, וועלכע איז די חשובֿסטע פֿון די נײַע עפֿנטלעכע טראַסמיסיעס? דאַרף די רעגירונג זיך אַרײַנמישן אין באַשטימען, ווער זאָלן זײַן אירע דירעקטאָרן און זשורנאַליסטן? איז עס געווען באַרעכטיקט צי נישט, דאָס אָפּשאַפֿן דעם געוועזענעם רשות השידור? די דאָזיקע אַנקעטע אַליין שפּיגלט אָפּ די אומקלאָרקייט וואָס הערשט אין ציבור, פֿאַר וואָס עס איז געשען וואָס עס איז געשען… נאָר דער וואָגן פֿאָרט ווײַטער, מ׳געוווינט זיך צו צו דער נײַער ווירקלכעקייט און מ׳קאָן זיך ניט אומקערן צו וואָס ס׳איז אַ מאָל געווען.

די באַקאַנטע זינגערין רות לעווין, טאָכטער פֿונעם ייִדישן טרוּבאַדור לייבו לעווין, וואָס האָט שוין געאַרבעט אין דער ייִדיש־אָפּטיילונג, האָט שאַרף פּראָטעסטירט, הלמאי ווערט ייִדיש אין דער ראַדיאָ נאָך אַלץ באַטראַכט װי אַ „פֿרעמדע שפּראַך”. דאָס וואָלט דאָך רעלאַטיוו לײַכט געווען צו ענדערן, אָבער פֿאַרן עסטאַבלישמענט איז עס מסתּמא קאָמפּליצירט דאָס אָנערקענען ייִדיש און אַנדערע ייִדישע שפּראַכן װי אַ גאַנצקייט און זיי אָנרופֿן מיטן ריכטיקן נאָמען. דערווײַל איז פֿאַר זיי לײַכטער צו לאָזן איין שעה אַ וואָך אויף ייִדיש, ווי עפּעס אַן אָרנאַמענט, כּדי מ׳זאָל חלילה ניט זאָגן „מ׳האָט אין גאַנצן ליקווידירט די ייִדיש־טראַסמיסיעס”.

איז דער מצבֿ אין גאַנצן פֿאַרפֿאַלן? ניין. ס׳איז דאָ וואָס צו טאָן. און אפֿילו אַ סך. מ׳דאַרף אָבער לאָזן אין אַ זײַט די שוין אָפּגעדראָשענע אַרגומענטאַציעס און אויף זייער אָרט אַרײַנברענגען נײַע, פֿרישע און מער צוגעפּאַסטע מאָטיווירונגען צו די הײַנטיקע צײַטן.