געשיכטע, ליטעראַטור

דער נסתּרס אַמביוואַלענץ צום ציוניזם

Der Nister's Ambivalence Towards Zionism

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

דער נסתּר איז געװען אַ קאָמפּליצירטער מענטש, און האָט זיך זעלטן אַנטפּלעקט פֿאַר פֿרעמדע. עס זײַנען פֿאַראַן אַ צאָל זכרונות װעגן זײַן פּערזענלעכקײט, אָבער לרובֿ געהערן זײ צו זײַנע ייִנגערע יאָרן. די 1930ער יאָרן, װען דער נסתּר האָט איבערגעלעבט אַ שעפֿערישן קריזיס און לחלוטין געענדערט זײַן סטיל, פֿאַרבלײַבן די סאַמע מיסטעריעזע צײַט אין זײַן לעבן. נאָך דער שאַרפֿער אַטאַקע מצד דער סאָװעטישער פּראָלעטאַרישער קריטיק אין 1929 האָט ער זיך זייער געהיט מיט זײַנע געדאַנקען, אַפֿילו צװישן אײגענע מענטשן.

דערפֿאַר איז זײער כּדאַי דער מעמואַר פֿונעם אוקראַיִנער שרײַבער יורי סמאָליטש, װאָס געפֿינט זיך צװישן דער נסתּרס פּאַפּירן אין מאָסקװער אַרכיװ פֿאַר ליטעראַטור און קונסט. סמאָליטש איז געװען אַ חשובֿער ליטעראַרישער פֿונקציאָנער אין סאָװעטישער אוקראַיִנע, און זײַנע געדרוקטע זכרונות פֿאַרמאָגן אַ סך װערטפֿולע קולטורעל־היסטאָרישע פּרטים װעגן יענער תּקופֿה. אָבער דאָס קאַפּיטל װעגן דער נסתּר איז ניט אַרײַן אין דער אָפֿיציעלער סאָװעטישער אױסגאַבע. סמאָליטש איז געװען דער נסתּרס אַ שכן אין כאַרקעװ אין די 1930ער יאָרן, און זיי זײַנען געװאָרן גוטע פֿרײַנד נאָך דעם ווי די הױפּטשטאָט פֿון סאָװעטישער אוקראַיִנע איז אַריבערגעטראָגן געװאָרן פֿון כאַרקעװ קײן קיִעװ אין 1934. בײדע שרײַבער זײַנען פֿאַרבליבן אין כאַרקעװ און האָבן זיך געפֿילט נישט־פּראָדוקטיוו.

סמאָליטש דעמאָנט זיך אָן זײער ערשטן באַגעגעניש: „דער נסתּר איז געזעסן אױף אַ פּריזבע אינעם הױף פֿונעם שרײַבער־קלוב און האָט זיך מיט הנאָה געװאַרעמט אין די ערשטע הײסע שטראַלן פֿון דער מײַאָװער זון. אַ ביסל װײַטער האָט מען געשפּילט װאָלײבאָל. אין אַ זײַט זײַנען געשטאַנען, רײכערנדיק, אַ גרופּקע שרײַבער; מסתּמא איז אינעם קלוב פֿאָרגעקומען עפּעס אַן אַסיפֿה אָדער אַ דיסקוסיע, און דאָס איז געװען אַ הפֿסקה. אַ פּנים איז די רײד געגאַנגען אױך װעגן דעם סאַקראַמענטאַלן ציוניזם”. װי אַן אוקראַיִנער איז סמאָליטש ניט געװען באַהאַװנט אין ייִדישע אידעאָלאָגישע ענינים און האָט געפֿרעגט בײַ דער נסתּר זײַן דעה װעגן ציוניזם. דער נסתּר האָט געענטפֿערט ברוגז: „דאָס זײַנען אַלץ בײזע רכילות. עס איז ניטאָ קײן ציוניזם אין מײַנע װערק! דאָס זײַנען נאַרישקײטן, איך האָב אים פֿײַנט, איר פֿאַרשטײט?“ סמאָליטש איז געװען שאָקירט מיט אַזאַ היציקער רעקציע.

אָבער נאָכן סוף פֿון דער אַסיפֿה האָט אים דער נסתּר נאָכגעיאָגט און זיך אַנטשולדיקט: „זײַט מיר מוחל, חבֿר סמאָליטש, איך האָב געמײנט, איר זײַט פֿון ‘יענע’!” געמײנט האָט ער די פּראָלעטאַרישע קריטיקער, װאָס האָבן אים געזידלט פֿאַר „ציוניזם“. זײ האָבן לאַנג געשמועסט, און דער נסתּר האָט באריכות דערקלערט, פֿאַר װאָס ער האָט טאַקע באמת ניט ליב ציוניזם: „אױף װאָס באַדאַרף דער ייִדישער אָרעמאַן אַ מלוכה אונטער דער שליטה פֿון די בראָדסקיס און די ראָטשילדס, און מיט דער רעגירונג פֿון חסידישע צדיקים? … און אַפֿילו אױב צען מיליאָן ייִדן װעלן יאָ אָנקומען קײן פּאַלעסטינע — צי װעט אַזאַ קלײנע מלוכה קענען זײַן אומאָפּהענגיק אין אונדזער צײַט? זי װעט צוגענומען װערן דורך די גבֿירים און פּאָליטיקער פֿון גרױסע קאַפּיטאַליסטישע לענדער.“

דערבײַ איז אָבער דער נסתּר געװען סקעפּטיש לגבי די סאָװעטישע פּראָיעקטן פֿון ייִדישער לאַנדװירטשאַפֿטלעכער קאָלאָניזאַציע. ער האָט אױך ניט געגלױבט אין דער צוקונפֿט פֿון ייִדן אין ביראָבידזשאַן. ער האָט דערקלערט סמאָליטשן זײַנע ספֿקות אַזױ: „װאָס װאָלט איר געזאָגט, אױב מען וואָלט אײַך פֿאָרגעלײגט צו שאַפֿן אַן אוקראַיִנישע מלוכה אין אױסטראַליע?“ אין די 1930ער יאָרן איז דער נסתּר געבליבן אַזאַ מין גלות־נאַציאָנאַליסט װי ער איז געװען פֿאַר דער רעװאָלוציע. ער האָט געהאָפֿט, אַז די סאָװעטישע מאַכט װעט װײַטער אונטערהאַלטן די ייִדישע קולטורעלע און געזעלשאַפֿטלעכע אינסטיטוציעס, װאָס מען האָט געשאַפֿן אין די 1920ער יאָרן.

אין די 1930ער יאָרן האָט זיך דער נסתּר גענומען פֿאַר באַהערשן דעם רעאַליסטישן ליטעראַרישן סטיל. ער האָט אָנגעשריבן אַ רײ פֿאַרצײכענונגען אינעם סטיל, װאָס איז געװען דער היפּוך צו זײַן פֿריִערדיקער סימבאָליסטישער פֿאַנטאַסטיק. סמאָליטש האַלט, אַז די סיבה דערפֿון איז געװען ניט צוצופּאַסן זיך בעסער צו דעם נײַעם סאָװעטישן אידעאָלאָגישן נאָכפֿרעג, נאָר טאַקע זיך אױסצולערנען צו באַשרײַבן די װירקלעכקײט.

סמאָליטש האָט זיך װידער געטראָפֿן מיט דער נסתּר אין מאָסקװע אין 1943, װען יענער האָט זיך אָקערשט געהאַט אומגעקערט פֿון דער עװאַקואַציע אין טאַשקענט. דער נסתּר איז געזעסן אין אַ װײַטן װינקעלע אינעם מאָסקװער ייִדישן טעאַטער, װאָס איז דעמאָלט געװען זײַן הײם. סמאָליטש שרײַבט: „דער נסתּר איז געװען אין אַ שטאַרק דעפּרימירטן מצבֿ. ‘סמאָליטש,׳ האָט דער נסתּר מיר געזאָגט. ׳זאָגט מיר אַז איך שלאָף. זאָגט, אַז דאָס איז בלױז אַ בײזער חלום, און װעקט מיך אױף, װעקט מיך אױף! עס איז דאָך ניט מעגלעך, מענטשן זײַנען ניט אַזױ שלעכט!׳“

װי מיר װײסן איצט פֿון די נײַע פֿאָרשונגען פֿון פּראָפֿעסאָר דובֿ־בער קאָטלערמאַן, האָט דער נסתּר נאָך דער מלחמה געביטן זײַן מײנונג װעגן ביראָבידזשאַן. ער האָט באַזוכט די ייִדישע אױטאָנאָמע געגנט אין 1947, און איז געװען אַנטציקט פֿון דעם התלהבֿות פֿון די נײַע איבערװאַנדערער פֿון אוקראַיִנע. מיר װײסן ניט, צי ער האָט אױך געביטן זײַן באַציִונג צום ציוניזם נאָכן אױפֿקום פֿון מדינת־ישׂראל. צװישן די סאַמע לעצטע װערק זײַנע איז געװען אַ הספּד נאָך שלמה מיכאָעלסן, װעלכער איז דערמאָרדעט געװאָרן דורך סטאַלינען אין יאַנואַר 1948. דער נסתּר אַלײן איז אַרעסטירט געװאָרן אַ יאָר שפּעטער און געשטאָרבן אין אַ תּפֿיסה־לאַגער אין 1950.