די איבערנאַטירלעכע היילן אינעם ייִדישן פֿאָלקלאָר

Supernatural Caves in Jewish Folklore


פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published August 15, 2017, issue of August 25, 2017.

אין זומער, ווען אַ סך זשורנאַליסטן און פּאָליטיקער פֿאָרן אַוועק אויף אַ וואַקאַציע, קומט אָפֿט דער יערלעכער סאָציאַלער פֿענאָמען פֿון „זומערדיקע נאַרישקייטן‟. אין צײַטונגען באַווײַזן זיך אומקאָנטראָלירטע אָדער, אינעם ערגסטן פֿאַל, אינגאַנצן אויסגעטראַכטע סענסאַציאָנעלע מאַטעריאַלן; אין די רעגירונגען הייבן מען אָן צו באַטראַכטן אויסטערלישע געזעץ־פּראָיעקטן, וואָס האָבן נישט קיין שאַנס אָנגענומען צו ווערן. אין האַלב־ליידיקע רעדאַקציעס זיצן אויסגעמאַטערטע שרײַבער, וואָס זענען מקנא זייערע מיטאַרבעטער, וואָס רוען זיך אָפּ אויף קוראָרטן, און מוזן צומאָל פֿאַרטרעטן עטלעכע קאָלעגן. דעריבער, כּדי די אויסגאַבע זאָל בלײַבן פּאָפּולער, זוכן זיי אויס אויף גיכן אומגעוויינטלעכע וועלט־נײַעס, באַגלייט מיט זייערע אייגענע „מומחישע‟ פּירושים.

הײַיאָר, אָנהייבנדיק פֿון יוני, האָבן זיך אויף אַ ריי אַמעריקאַנער וועבזײַטן פֿאַרשפּרייט רעפּאָרטאַזשן וועגן מיסטעריעזע אוראַלטע אונטערערדישע טונעלן, וואָס פֿירן, כּלומרשט, פֿון טערקײַ ביז שאָטלאַנד. אין אויגוסט, ווען איך ביז געווען אין מאָסקווע און די אַרומיקע מיטל־עלטערלעכע רוסישע שטעט, האָב איך באַמערקט, אַז די זומערדיקע „נײַעס‟ וועגן די טונעלן האָבן זיך באַוויזן אויף רוסיש אין „פֿאַרבעסערטע‟ פֿאָרמען, מיט חידושדיקע פֿאַנטאַסטישע הוספֿות.

ווי אַן עצה פֿאַר אָנהייבנדיקע זשורנאַליסטן, איז כּדאַי צו באַמערקן, אַז דאָס אָפּלייעקענען נאַרישע „זומערדיקע נײַעס‟ קאָן זײַן אויך אַ געראָטענע און לײַכטע זומערדיקע טעמע. קודם־כּל דאַרף מען באַשרײַבן די אויסטערלישע נײַעס פֿון צווייפֿלהאַפֿטיקע קוואַלן אויף אַ פֿאַרכאַפּנדיקן לעבעדיקן אופֿן; דערנאָך לאַכט מען עס אויס. ווי אַ רעזולטאַט, בלײַבט דער לייענער צופֿרידן, באַקאַנט מיטאַמאָל סײַ מיט די צווייפֿלהאַפֿטיקע טשיקאַווע מעשׂיות, סײַ מיט דער סאַרקאַסטישער קריטיק פֿון זיי.

אַזוי צי אַזוי, איך האָב איבערגעלייענט, מיט אַ פּאָר וואָכן צוריק, אויף אַ ריי רעלאַטיוו באַקאַנטע רוסישע וועבזײַטן, די נײַעס וועגן דער ריזיקער נעץ טונעלן, אויסגעבויט מיט 12,000 יאָר צוריק, וואָס פֿאַרבונדן גאַנץ אייראָפּע און שיִער נישט די גאָרע וועלט. די נײַעס האָט זיך גיך פֿאַרשפּרייט איבערן די רוסישע זײַטלעך אויפֿן „פֿייסבוק‟. כ׳האָב דערפֿילט אַ מיטלײַד צו מײַנע קאָלעגן, וואָס האָבן נישט זוכה געווען צו באַקומען די וואַקאַציע און דערפֿאַר מוזן איצט שווער האָרעווען, כּדי אויסצופֿילן די שפּאַלטן פֿון צײַטונגען און וועב־רעסורסן מיט פֿאַרווײַלערישע „זומערדיקע נאַרישקייטן‟.

אָבער ערנסט גערעדט, איז דער סיפּור־המעשׂה טאַקע זייער אַן אינטערעסאַנטער, מיסטעריעזער און באַלערנדיקער, טיף פֿאַרבונדן אויך מיטן ייִדישן פֿאָלקלאָר און קלאַסישע ספֿרים. אין אַ סך אייראָפּעיִשע לענדער טרעפֿן זיך זייער שמאָלע און נידעריקע טונעלן, בלויז 3-4 די הייך און 24 אינטשעס די ברייט, אויסגעבויט פֿאַר אומבאַקאַנטע צוועקן. אויף דײַטשיש הייסט אַזאַ קינסטלעכע הייל אַן „ערדשטאַל‟. די אַרכעאָלאָגן האָבן באַשטעטיקט, אַז די טונעלן זענען אויסגעגראָבן געוואָרן אין דער מיטל־עלטערלעכער תּקופֿה; זיי ווערן שוין דערמאָנט אין אַ דײַטשישן דאָקומענט פֿונעם יאָר 1449. געוויינטלעך, זענען די היילן נישט לענגער ווי 50 מעטער (160 פֿוס), הגם עס טרעפֿן זיך צומאָל לענגערע סטרוקטורן, פֿאַרבונדן אין צעצווײַגטע נעצן.

אַזעלכע אונטערערדישע וועגן טרעפֿן זיך טאַקע אין טערקײַ, שאָטלאַנד און אַנדערע לענדער, אָבער זענען נישט פֿאַרבונדן אויף אַ גלאָבאַלן מאַסשטאַב איינער מיטן צווייטן. אויסצובויען אַ טונעל אונטערן ים פֿונעם קאָנטינענט ביז די בריטישע אינדזלען וואָלט אָן אַנטוויקלטע טעכנאָלאָגיעס געווען אוממעגלעך; דאָס וואַסער וואָלט עס גיך פֿאַרפֿלייצט. די סטרוקטור איז אויך אַ סך ייִנגער, ווי די פֿאַנטאַסטישע ציפֿערן, וואָס פֿיגורירן אין קאָנספּיראַציע־טעאָריעס. פֿאַרוואָס האָט מען זיי אויסגעגראָבן, בלײַבט אָבער אַ סוד.

די היסטאָריקער זענען זיך משער, אַז די „ערדשטאַלן‟ האָבן משפּיע געווען אויפֿן מערבֿ־אייראָפּעיִשן פֿאָלקלאָר וועגן די גנאָמען, עלפֿן און אַנדערע נידערוווּקסישע באַשעפֿענישן, וואָס וווינען, לויט די פֿאָלקס־לעגענדעס, אונטער דער ערד. אַרום דער וועלט זענען פֿאַרשפּרייט פֿאַרשיידענע מעשׂיות, לויט וועלכע אין די גנאָמישע געהיימע וועגן שטעקן כּישוף־כּוחות, וואָס דערמעגלעכן זיך צו טראַנספּאָרטירן מאָמענטאַל אין אַן אַנדער לאַנד. ס׳זעט אויס, אַז די הײַנטיקע זשורנאַליסטישע לעגענדעס זענען באַגרינדעט אויפֿן טראַדיציאָנעלן אַלטן פֿאָלקלאָר.