ווי אַזוי געדענקט מען די קאָנטראָווערסיעלע געשטאַלטן?

How do we Commemorate Controversial Figures?


פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published August 22, 2017, issue of August 25, 2017.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

די אַשכּנזישע ייִדן פֿון מיזרח־אייראָפּע האָבן זיך באַוויזן אין אַמעריקע מיט צענדליקער יאָרן נאָך די שקלאַפֿערײַ איז בטל געוואָרן אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. ווען טויזנטער אַשכּניזים האָבן באַזעצט דעם דרום־מיזרחדיקן ראַיאָן פֿון מאַנהעטן און שפּעטער זיך פֿאַרשפּרייט ווײַטער אין ברוקלין, זענען בײַ זיי געווען פֿאַרשפּרייט אַנטי־ראַסיסטישע שטימונגען. גענעראַל לי איז געווען אַ גוטער פֿרײַנד פֿון הרבֿ מאַקסימיליאַן מיכעלבאַכער, וועלכער האָט אָנגעפֿירט מיט דער שיל „בית אַהבֿה” אין ריטשמאָנד, די הויפּטשטאָט פֿון ווירדזשיניע. אין די לעצטע טעג לײַדט די וועבזײַט פֿון דער דאָזיקער שול, הײַנט אַ רעפֿאָרמער קהילה, פֿונעם צו־שווערן אינטערנעץ־פֿאַרקער. ס׳זעט אויס, אַז די קאָנטראָווערסיע מיט גענעראַל ליס דענקמאָל האָט אַרויסגערופֿן בײַ אַ סך מענטשן אַן אינטערעס צו דער סינאַגאָגע, וווּ עס האָט אַמאָל געדינט ווי אַ רבֿ אַ פֿרײַנד פֿונעם קאָנפֿעדעראַציע־גענעראַל. געעפֿנט אין 1789, בלײַבט די שיל, היסטאָריש אַ ספֿרדישע, איינע פֿון די עלטסטע אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. ליס פֿרײַנד איז אָבער געווען איינער פֿון די פֿריסטע אַשכּנזישע אימיגראַנטן אין אַמעריקע.

אַ ריי רעכט־געשטימטע שטיצערס פֿון דער סטאַטוע האָבן דערמאָנט אויף דער אינטערנעץ, אַז אין עטלעכע אַמעריקאַנער שטעט שטייען דענקמעלער פֿון וולאַדימיר לענין, דער ראָש פֿון דער רוסישער סאָציאַליסטישער רעוואָלוציע. אויב מע קריגט זיך איבער די קאָנפֿעדעראַציע־סטאַטועס, פֿאַרוואָס נעמט מען נישט אַראָפּ די צורות פֿונעם „בלוטיקן רוסישן מערדער‟, טענהן די קריטיקער?

מיט אַ וואָך צוריק, האָב איך מיט גרויס אינטערעס באַזוכט לענינס מאַווזאָליי אין מאָסקווע. צום באַדויערן, איז דאָרטן שטרענג פֿאַרווערט צו פֿאָטאָגראַפֿירן. אין אַנדערע ערטער קאָן מען שטילערהייט כאַפּן אַ בילד, אָבער לענינס באַלזאַמירטער גוף איז שטרענג באַוואַכט פֿון אַלע זײַטן דורכן מיליטער און פּאָליציי. נישט ווײַט פֿונעם מאַווזאָליי געפֿינט זיך אויך דער באַשיידענער קבֿר פֿון סטאַלין. אינעם מאָסקווער קרעמל, אין אַ פּרעכטיקן היסטאָרישן קלויסטער פֿונעם 16טן יאָרהונדערט, צווישן אַ גאַנצער ריי אַנדערע היסטאָרישע מצבֿות פֿון מלכים און הויכע אַדל־לײַט, געפֿינט זיך נאָך אַן אינטערעסאַנטע מערקווירדיקייט: דער קבֿר פֿונעם צאַר איוואַן דעם פֿערטן, באַקאַנטן ווי דער „גרויזאַמער”.

אין פֿאַרגלײַך מיט לענין, פֿון וועלכן איך האַלט פּערזענלעך זייער שטאַרק, זענען סטאַלין און איוואַן דער גרויזאַמער לכל־הדעות געווען פֿינצטערע ברוטאַלע פֿיגורן. צום גליק, קאָנען ווייניק פּאַרשוינען אין דער גאַנצער מענטשלעכער געשיכטע זיך פֿאַרמעסטן מיט זייערע בלוטיקע מעשׂים. פֿונדעסטוועגן, איז אַוודאי באַלערנדיק און אינטערעסאַנט צו זען די ערטער, וווּ זיי האָבן געלעבט און ליגן איצט באַגראָבן.

אַ סך אוראַלטע מיצרישע, רוימישע און אַנדערע מאָנומענטן זענען אויך געווידמעט גאָר פֿינצטערע פּערסאָנאַזשן. צום באַדויערן, טרעפֿט זיך זייער אָפֿט, אַז דווקא די שוידערלעכסטע בלוט־פֿאַרגיסער ווערן פֿאַראייביקט אין דער וועלט מיט שיינע דענקמעלער און סטאַטועס.

וואָס מע זאָל נישט טראַכטן, צי מע האַלט פֿון אָפּהיטן אָדער צעשטערן די קאָנטראָווערסיעלע דענקמעלער, איז כּדאַי זיך צו דערמאָנען, אַז פֿון היסטאָרישע דענקמעלער, אַפֿילו קאָנטראָווערסיעלע און פֿינצטערע, קאָנען מען זיך פֿאָרט אַ סך אָפּלערנען אויף להבא.