מענטשן און געשעענישן, ייִדיש־וועלט

ייִדישע ווערטער וואָס ישׂראלים ניצן

Yiddish Words That Israelis Use

פֿון דניאל גלאַי

אין מײַן פֿאָריקן אַרטיקל האָב איך אַרומגערעדט די שאַבלאָנען וועלכע הערשן בײַם הײַנטיקן ציבור כּלפּי דער ייִדישער שפּראַך. דאָס מאָל וועל איך זיך אָפּשטעלן אויף קאָנקרעטע בײַשפּילן, ווי אַזוי געוויסע ייִדישע ווערטער און אויסדרוקן דרינגען אַרײַן אין העברעיִש. אין די לעצטע יאָרן הערט מען מער אַזעלכע ווערטער, ווײַל סײַ אין דער וועלט פֿון רעקלאַמע און פּאָליטיק סײַ אין טאָגטעגלעכע שמועסן, קומט ייִדיש, אַ פּנים, גאָר צונוץ. מע זעט אָבער די זעלבע טענדענץ מיט ענגלישע און אַראַבישע ווערטער אין העברעיִש און מע קאָן אַפֿילו זאָגן, אַז עס הערשט אַ שטיקל קאָנקורענץ צווישן די דרײַ „פֿרעמדע” שפּראַכן, דורך דעם וואָס יעדע פֿון זיי שטרעבט דורך אירע אייגנאַרטיקע בײַשטײַערונגען זיך אײַנצובירגערן מער און מער אין העברעיִש.

לאָמיר אָנהייבן אויפן קולינאַרן געביט. לעצטנס האָט מען אויף טעלעוויזיע געזען אַ רעקלאַמע פֿאַר דער פֿירמע „נביעות‟ מיטן קעפּל push and shake [גיט אַ שטופּ און אַ שאָקל]. אַ בחור פּרוּווט עפֿענען פֿאַרשידענע אָביעקטן, אָבער אָן הצלחה. אַ מאָל איז עס אַ חיה, אַ מאָל אַ באַקאַנטע פּערזענלעכקייט און צווישן זיי — אַ פּאָרציע געפֿילטע פֿיש. נאָך יעדן פּרוּוו מאַכט ער, אויס פֿרוסטרירונג, אַ קרומע מינע. צום סוף נעמט ער אַ פֿלעשל וואַסער; ער גיט אַ שטופּ און אַ שאָקל, גיסט זיך גלײַך אַרויס אַ רויטע, זיסע פֿליסיקייט. ער נעמט אַ שלוק פֿונעם געטראַנק און דאָס פּנים צעשטראַלט זיך. אַ סך טעלעוויזיע־צוקוקערס האָבן עפֿנטלעך פּראָטעסטירט קעגן דער רעקלאַמע, הלמאי דער בחור פֿאַרקרימט זיך דאָס פּנים איבער די געפֿילטע פֿיש וואָס איז, געוויס, אַ כאַראַקטעריסטיש מאכל פֿון אַ גרויסן טייל פֿון דער באַפֿעלקערונג. ווי אַ פּועל־יוצא פֿון די פּראָטעסטן האָט מען באַשלאָסן אַרויסצושנײַדן יענעם טייל פֿון דער רעקלאַמע. די געזעלשאַפֿט „נביעות” (נעוויאָט) האָט אַזוי אַרום אַרויסגעוויזן איר סענסיטיווקייט צום פּובליקום וואָס האָט, אַ פּנים, אַ סימפּאַטיע צו אַשכּנזיש־ייִדישע פּאָטראַוועס.

דער פֿאַל איז אפֿשר אַ ביסל אַן אויסנאַם, ווײַל ווען די פּראָדוצענטן פֿלעכטן אַרײַן אַ ייִדיש וואָרט אויף אַ מאכל־רעקלאַמע איז עס געוויינטלעך מיט אַ פּאָזיטיווער קאָנוטאַציע. אין פֿאַל פֿון די בייגעלעך פֿון דער געזעלשאַפֿט „אוסם‟ [אָסעם] וויטאַ, למשל, איז דער נאָמען אַליין שוין גאַנץ ייִדישלעך.

שוין לאַנג איז אין ישׂראל זייער פֿאַרשפּרייט דאָס וואָרט „ביס‟ און מיר טרעפֿן זיך אָפֿט אָן מיט דעם אויסדרוק אין די רעקלאַמעס: „תֶן ביס”, גיב אַ ביס.

ווען ס׳רעדט זיך אָבער וועגן פּאָליטיק איז פּונקט פֿאַרקערט. אויף דעם געביט נייטיקט מען זיך אין געווער, כּדי פּסלן דעם פּאָליטישן אָפּאָנענט אָדער באַשרײַבן ווי טיף אין בלאָטע איז די לאַגע. דעריבער הערט מען אָפֿט אַזעלכע שוידערלעכע שפּאָטישע רייד און באַשולדיקונגען ווי „געטאָ”, „גלותי”, „חלמאי”, באַגריפֿן וועלכע אין אַן אַנדערן קאָנטעקסט וואָלטן דערוועקט מער פֿאַרשטאַנד און עמפּאַטיע.

„גרויסע עתונאי (זשורנאַליסט)!” אַזוי האָט ניט מער און ניט ווייניקער ווי אונדזער בנימין נתּניהו זיך שפּאָטיש אויסגעדריקט כּלפּי דעם זשורנאַליסט רבֿיבֿ דרוקער וואָס האָט אים אַטאַקירט בעת אַ פּאָפּולערער טעלעוויזיע־פּראָגראַם געפֿירט דורך ליאור שלײַן. אויב איך בין זיך ניט טועה, האָט דער איצטיקער פּרעמיער מיניסטער נאָך קיין מאָל זיך ניט באַנוצט מיטן ייִדישן „זשאַרגאָן” ביז אין אָט דער „פֿײַערלעכער” געלעגנהייט, ווען ער האָט דעם זשורנאַליסט געפּסלט בײַם באַנוצן זיך (מיט אַ גראַמאַטישן פֿעלער, ווי קען דען אַנדערש זײַן?), זאָגנדיק אַ „גרויסע” און ניט אַ גרויסער זשורנאַליסט. מילא, איז עס פֿאַר אונדז אַ נחמה, וואָס ייִדיש דרינגט שוין אַרײַן אין די הויכע פֿענצטער…

אַנטקעגן אַ קריטיק אויפֿן חיפֿהער טכניון וואָס שטעלט ניט צו גענוג אַביוטורענטן אויפֿן קאָמפּיוטערײַ־געביט, האָט דער באַקאַנטער „הארץ”־זשורנאַליסט נחמיה שטרעסלער ציטירט דעם דעקאַן, פּראָפֿ׳ עירד יבֿנה: „ישׂראל צריכה לעמוד בשפּיץ”. ס׳הייסט: „ישׂראל דאַרף שטיין אויפֿן העכסטן ניוואָ”. העברעיִש האָט זיכער אַנדערע סינאָנימען, וועלכע קאָנען פֿאַרטרעטן דעם ייִדישן „שפּיץ”, אָבער מ׳באַנוצט זיך דאָ מיט ייִדיש ווײַל ס’וואָרט איז קורץ, שאַרף, בילדעריש… און אַ ביסל היימישער.

„אַ בראָך און אַ פּלאָנטער” האָט איבערחזרט עטלעכע מאָל די ספּיקערין אין ראַדיאָ וואָס האָט באַשריבן דעם ישׂראל־אַראַבישן קאָנפֿליטקט. פֿרעג איך, וואָס קאָן זײַן מער תּמציתדיק ווי „אַ בראָך און אַ פּלאָנטער” צו באַשרײַבן די פּאָליטישע לאַגע? אויף ייִדיש קלינגט עס ווי אונטער פֿיר אויגן, און עס לינדערט דעם קריטישן טאָן. אויב מ׳וואָלט דאָס זעלבע געזאָגט מיט אַ ריין העברעיִשן עקוויוואַלענט וואָלט עס געקלונגען שאַרפֿער און מער פּעיאָראַטיוו. פֿאַר וואָס אָנשטעקן דעם עולם מיט פּאַניק? איז ניט בעסער זיך באַנוצן מיט ייִדיש און אַזוי אַרום לינדערן די סיטואַציע און אפֿשר אַרויסרופֿן בײַם צוהערער אַ שמייכל?

„האָט ער געזאָגט! …אַז הוא אמר!” אָט די רעאַקציע אויף ייִדיש הערט מען גאַנץ אָפֿט אין פּאָליטיק, זיכער, אָבער אויך אין אַנדערע געזעלשאַפֿטלעכע ראַמען. ווען מען זאָגט עס אויף העברעיִש מוז עס אומבאַדינגט זײַן מיט דער ייִדישער אינטאָנאַציע. אַנדערש פֿאַרלירט דער זאַץ זײַן טעם. פּונקט ווי ייִדן האָבן אַ טבֿע צו רעדן אַ סך, און די ישׂראלים אויך אַזוי, לייגט זיך אויפֿן שׂכל, אַז ווען עמעצער וויל פּסלען עמעצן קומט אויס פּראַקטיש דער ביטול־אויסדרוק „האָט ער געזאָגט!…”. טשיקאַווע איז צו וויסן אויב דאָס איז אַרײַן אויך אין אַנדערע שפּראַכן אַחוץ ייִדיש און העבעריִש. ניט נאָר דער טעקסט מיין איך, נאָר אויך די מעלאָדיע. אַגבֿ, „האָב איך געזאָגט!…” טויג ניט. ס’קען נאָר זײַן „האָט ער געזאָגט!…”

בקיצור, העברעיִש נייטיקט זיך הײַנט, אַ פּנים, מער אין ייִדיש־שפּראַכלעכע אויסדרוקן ווי אין דער פֿאַרגאַנגענהייט. ס׳איז ניט קיין רעזולטאַט פֿון אַ שפּראַך־פּלאַנירונג אלא פֿאַרקערט. ערשטנס, איז עס אַ סימן אַז מע דערווײַטערט זיך פֿונעם העברעיִשן שפּראַך־פּוריזם. צווייטנס, איז פֿאַראַן אַ נויטווענדיקייט צו מילדערן געוויסע שאַרפֿקייטן וואָס זענען פֿאַראַן אין העברעיִש. און דריטנס, וויל מען, באַוווּסטזיניק אָדער אומבאַוווּסטזיניק, זיך באַפֿרײַען פֿון דעם לאַנגיעריקן טאַבו קעגן דער ייִדישער שפּראַך.