מענטשן און געשעענישן, געשיכטע

ערבֿ ראָש־השנה אין קאָוונער געטאָ

Rosh Hashanah Eve in the Kovno Ghetto

פֿון מאיר יעלין

[דאָס איז אַן אויסצוג פֿונעם בוך פֿאַרצייכענונגען אין קאָוונער געטאָ, „אַרבעטן פֿאַר די דײַטשן”, וואָס וועט דערשײַנען אין „ה. לייוויק־פֿאַרלאַג‟ אין 2018.

דער מחבר, מאיר יעלין, איז געבוירן געוואָרן אין ליטע אין 1910 און געשטאָרבן אין ישׂראל אין 2000. ער האָט פֿאַרענדיקט די קאָוונער העברעיִשע רעאַל־גימנאַזיע און אין 1933 — די טעכנישע הויכשול אין דאַרמשטאַדט, דײַטשלאַנד. דיפּלאָמירט אין קאָוונער אוניווערסיטעט און געאַרבעט ווי אַ בוי־אינזשינער. אָנטייל גענומען אין דער ווידערשטאַנד־באַוועגונג קעגן די נאַצי־הערשער, אין וועלכער זײַן ברודער חיים יעלין איז געשטאַנען בראש. עולה געווען אין 1973.

צווישן זײַנע ביכער „פּאַרטיזאַנער פֿון קאָוונער געטאָ”, „זייערע בליקן האָבן זיך באַגעגנט”, „בלוט און וואָפֿן”, „די מיראַזשן פֿון אַמאָק־לויפֿער אָסקאַר גריק” א״אַ. זײַנע ביכער זענען שוין איבערזעצט געוואָרן אויף העברעיִש, ליטוויש און רוסיש

— דניאל גלאַי]

הײַנט באַגינען האָט מיר אָפּגעגליקט. כ’בין אַרײַנגעפֿאַלן אין אַ בריגאַדע, וואָס ווערט געשיקט אויף צוואַנגאַרבעט אין אַן אָרט, וווּ מע קען ווי ניט איז איבערקומען דעם טאָג אָן שווערער האָרעוואַניע און דער עיקר — מ’קאָן דאָרט אײַנשאַפֿן זיך אַ ביסל עסוואַרג: אײַנקויפֿן אָדער אויסבײַטן עפּעס פֿון די געבליבענע בײַ אונדז זאַכן אויף אַ שטיקל ברויט, אַ ביסל קאַרטאָפֿל אָדער גרינגוואַרג.

און אָט שלעפּן מיר זיך שוין מיט מזל צוריק „אַהיים”, אין געטאָ, און אויף אונדזערע פּלייצעס עפּעס־וואָס. אין מײַן טאָרבע — אַ ביסל קאַרטאָפֿל און מערלעך. אויף דעם וואַרט מיט אומגעדולד מײַן הונגעריק הויזגעזינד. איצט זאָל נאָר געראָטן דורכצוגיין בשלום דעם קאָנטראָל בײַם געטאָ־טויער.

מיר זענען אין דער בריגאַדע איבער הונדערט מענער. כּמעט אַלע מיט עפּעס באַלאָדן. אַלע האָפֿן מיר, אַז פּונקט ווי נעכטן, ווי אייערנעכטן, וועט די דײַטשע טויערוואַך אויך הײַנט „קוקן דורך די פֿינגער”, וועט אונדז דורכלאָזן מיט די פּעקלעך, און אונדזערע משפּחות וועלן עטלעכע טעג האָבן מיט וואָס אונטערצוהאַלטן די נשמה.

מיד פֿונעם היפּשן מהלך און פון טראָגן אויף זיך די נײַ־וואַריִיִרטע „ייִדישע טאָרבע”, דערנענטערן מיר זיך צום געטאָ־טויער. מיר זעען פֿון דער ווײַטנס, אַז דאָרטן איז רויִק. עטלעכע דײַטשן דרייען זיך פֿויל אַרום און וועלן אַוודאי זיך פֿוילן אַ קוק צו טאָן, וואָס מיר טראָגן. (פּוטער, שפּעק, וווּרשט, פֿיש — זאָל גאָט אָפּהיטן!).

ערשט איצט באַמערקן מיר, אַז אַ לויטערער פֿריהאַרבסטיקער פֿאַרנאַכט האָט אַרויפֿגעלייגט אַ וואַרעמען בראָנדזענעם שטעמפּל אויף דער וועלט — אויף די שטיבלעך פֿון דער אַרומגעצוימטער געטאָ מיט שטעכלדראָט, אויף די מענטשן. עס גייט אַזש אָפּ די פֿאַרפֿרוירענע נשמה.

— ייִדן, הײַנט איז ערבֿ ראש-השנה, — טוט עמעצער פּלוצעם אַ זאָג אין דער קאָלאָנע. — אַזאַ שיינער ראָש-השנה… תּש”א 1941… דער ערשטער אין קאָוונער געטאָ…

צו שפּעט האָט ער געזאָגט, עס זאָל קענען אַרויסרופֿן אומרו אָדער חשדים, כאָטש מיר האָבן שוין געהערט, אַז אין פּוילן, וווּ זיי בושעווען שוין צוויי יאָר, גרייטן צו די נאַציס דווקא צו די ייִדישע יום־טובֿים „סורפּריזן” פֿאַר די פֿאַרשפּאַרטע אין זייערע געטאָס. פֿאַרגעסן אין דעם, טראַכט יעדער איינער וועגן איין ענין: ווי כאַפּט מען זיך אַרײַן אין געטאָ מיטן „פּעקעלע”?

די מענטשן פֿון די פֿאָדערשטע רייען זענען בשלום אַדורך דעם טויער. ערשט וואָס איז געשען? וואָס? — פֿרעגן די אַרומיקע.

און איך כליפּע, ס’פּנים באַגראָבן אין די דלאָניעס.

כ’האָב געקענט זײַן דער מאַנצביל, וואָס איז אומגעלומפּערט געפֿאַלן אַ טויטער אויפֿן ברוק לעבן זײַן אויסגעשאָטן זעקל קאַרטאָפֿל, און איך האָב געבראַכט קאַרטאָפֿל פֿאַר מײַן משפּחה. כ’האָב געקענט זײַן דאָס יאַטל, וואָס האָט קניִענדיק געבעטן רחמים, און איך האָב אויסגעמיטן דעם נסיון…

און ווידער: צי וואָלט איך געפֿאַלן אויף די קני?

די, וואָס האָבן זיך דורכגעריסן דורכן טויער, האָבן ניט „שטראַם” געמאַרשירט, ווי דער דײַטש האָט געפֿאָדערט…

דעם זעלביקן ראָש־השנה-אָוונט האָט איבער דער געטאָ זיך פֿאַרשפּרייט די ידיעה, אַז אַ בחורל, פֿאַרוווּנדיקט אין אַ פֿוס בעת דער שיסערײַ בײַם געטאָ-טויער, האָט ניט געקענט זיך אויפֿשטעלן. האָבן די דײַטשן באַפֿוילן אויסגראָבן בײַם זאַמדיקן ראַנד פֿון פּלאַץ אַ גרוב, אין וועלכן זיי האָבן געצוווּנגען די ייִדן פֿאַרשיטן אין איר דעם פֿאַרוווּנדיקטן.

געווען איז ער אַ זון פֿון וואַרשעווער זשורנאַליסט שבתי קלוגמאַן, אַ פּליט מיט זײַן משפּחה. ער האָט איבערגעלעבט די קאָוונער געטאָ, דעם קאַצעט דאַכאַו. נאָך דער באַפרײַונג — עולה געווען, אָנגענומען דעם נאָמען שבתי קשב. געאַרבעט אין דער רעדאַקציע פֿון דער העברעיִשער טאָגצײַטונג „דבֿר”. אָנהייב די זעכציקער יאָרן האָט ער אונטער דעם פּסעוודאָנים ק. שבתאי אָפּגעדרוקט אין עבֿרית און ייִדיש אַ רושם־מאַכנדיקע גרעסערע בראָשור „כצאן לטבח?” – „ווי שאָף צו דער שחיטה?”.

מיט איבערצײַגעוודיקע פֿאַקטן דערווײַזט דער מחבר, ווי ווײַט אומגערעכט איז דער סטערעאָטיפּ אַז ייִדן, קרבנות פֿונעם נאַצי־קאַטאַקליזם, זענען געגאַנגען צו די מאַסן-עקזעקוציעס ווי שאָף צו דער שחיטה. די בראָשור האָט אויסגעהאַלטן עטלעכע אויפֿלאַגעס, איז איבערגעזעצט געוואָרן אויף ענגליש, שפּאַניש און פֿראַנצייזיש. די משפּחה קלוגמאַן איז געווען אַ פּערזענלעכער בײַשפּיל פֿון ווידערשטאַנד. די טאָכטער איז אַנטלאָפֿן פֿון געטאָ, פֿאַרשטעלט פֿאַר אַ פּאָלקע. דער צווייטער זון איז אַנטלאָפֿן אין אַ קריטישן מאָמענט, ניט קוקנדיק אויף אַלע סכּנות. ביידע זענען געבליבן לעבן אויף צו להכעיס דעם נאַצישן משחית.

הערט זיך אַ שאָס, דערנאָך נאָך עטלעכע. נאָך זיי — אַן אויסרוף אין דײַטש:

— אַזוי מאַרשירט מען?!

ס’איז אַ דײַטש פֿון דער טויערוואַך. איצט באַפֿעלט ער:

— שטיין בלײַבן!

און ווידער אַ שאָס. אַנשטאָט צו בלײַבן שטיין צעפֿאַלט זיך אונדזער קאָלאָנע. עמעצער פּרוּווט אָפּציִען זיך אויף צוריק. די קאָנוואָיִרן שטייען אָבער ווי אַ וואַנט הינטער אַלעמען און שטופּן אונדז פֿאָרויס. ניטאָ קיין צוריק!

— אַזוי מאַרשירט מען פֿאַרבײַ דײַטשן?! — רעוועט דער זעלבער דײַטש, צילנדיק אין אונדז מיט זיין קאַראַבין. — שטיין בלײַבן! די רייען אויסגלײַכן!!!

— ייִדן, בלײַבט שטיין! — בעטן זיך קולות.

קיינער פֿאָלגט אָבער ניט. מיר רוקן זיך פֿאָרויס צום אָפֿענעם טויער מיטן איינציקן ציל — אַרײַנכאַפּן זיך אין געטאָ.

— די „יודענזעק” אַרונטער! אויף אַן אָרט איבערלאָזן! — באַפֿעלט שוין אַ צווייטער דײַטש.

— ייִדן, ס’טויג ניט! מע גרייט אונדז עפּעס לכּבֿוד ראָש-השנה…. — טוט עמעצער אַ קרעכץ, אַראָפּנעמענדיק פֿון רוקן דאָס זעקל פּראָדוקטן.

מיר נעמען זיך איבערקוקן, איבעררוקן — אפֿשר וועט אַן אײַנגעשטעלט שטיקל אָרדענונג האַמעווען די רוצחים. זייער בלוטדאָרשט האָבן זיי שוין געקענט שטילן — עס וואַלגערן זיך טויטע ייִדן אויפֿן ברוק…

פּלוצעם, ווי אַ קאַטאַפּולטירטער, פֿליט אַדורך דעם טויער אַ יאַטל מיט אַ פֿול זעקל אין דער האַנט.

אַ וואַכמאַן לויפֿט אים נאָך. שיסט אין אים און טרעפֿט ניט. דעריאָגנדיק דאָס יאַטל, צילט ער אין אים שוין פֿון גאָר נאָענט. דאָס יאַטל פֿאַלט אויף די קני. צונויפֿגעלייגט די דלאָניעס ווי צום געבעט, אַפּעלירט ער צום דײַטש:

— הער פּאָסטן, גנעדיקער הער פּאָסטן, שיסט ניט!

טרוקן טוט אַ קנאַק דאָס געווער־צינגל. עס שווײַגט דער קאַראַבין. דער דײַטש ציט האַסטיק אָפּ דעם וואָפֿנשלאָס און איבערצײַגט זיך: אויסגעשאָסן אַלע קוילן. כאַפּט ער זיך צום פּיסטאָלעט. דאָס יאַטל ניצט עס אויס, שפּרינגט אויף, טוט זיך אַ לאָז פֿײַל־אויסן-בויגן, שוין אָן דעם פּעקל. האַרט פֿאַרן פֿאַרקערעווען זיך אין אַ געסל טרעפֿט אים די פּיסטאָלעטן-קויל.

ווי דערשפּירנדיק פֿײַער אונטער די פֿיס, טוען מיר זיך אַ וואַרף צום טויער, רײַסן זיך אַרײַן אין געטאָ, צעלויפֿן זיך, נאָכגעיאָגטע פֿון קוילן.

מיך מײַדן זיי אויס, אַ סימן — כ’פֿאַל אַרײַן אַ לעבעדיקער צו די אייגענע, האַלטנדיק פֿאַרקראַמפֿט דאָס זעקל אין האַנט, און צעכליפּע זיך…