רוחניות

יום־כּיפּור, תּשע״ח

Weekly Torah Portion: Yom Kippur, 5778

פֿון יואל מאַטוועיעוו

הײַיאָר פֿאַלט אױס אונדזער הייליקסטער יום־טובֿ, יום־כּיפּור, שבת. אַנטשאָט דער געוויינטלעכער וואָך־פּרשה לייענען מיר דעם פֿראַגמענט פֿונעם חומש „ויקראָ‟, וווּ עס גייט אַ רייד וועגן דעם שׂעיר־לעזאָזל - דעם באָק, וואָס מע פֿלעגט אומברענגען ווי אַ כּפּרה פֿאַר אַלע ייִדן.

אין דער תּקופֿה פֿונעם צווייטן בית־המיקדש האָט מען באַשלאָסן דאָס מער נישט צו טאָן. אַפֿילו אין דער צײַט, ווען מע האָט זיכער געמעגט מקיים זײַן די דאָזיקע מיצווה, האָבן אונדזערע חכמים געפּסקנט, אַז למעשׂה איז נישט כּדאַי אויסצופֿירן.

אין דער תּורה זענען פֿאַראַן אַ גאַנצע ריי אַנדערע מיצוות, וואָס זענען אַקטועל אין טעאָריע, אָבער זענען אין אַלגעמיין אומגעוווּנטשן. צו גטן אַ פֿרוי איז, אין געוויסע ספּעציפֿישע פֿאַלן פֿון אומצופֿרידענע משפּחות, אַ מיצווה מדאורייתא; יעדעס מאָל, ווען אַ פּאָרפֿאָלק ווערט צעשיידט, וויינט צוליב דעם, כּבֿיכול, די הייליקע שכינה אַליין. ס׳איז אויך אַ מיצווה צו הרגענען אַ מענטש וואָס האָט געטאָן געוויסע עבֿירות. רבי עקיבֿא האָט אָבער באַטאָנט, אַז אויב ער וואָלט געווען איינער פֿון די דיינים אינעם סנהדרין, וואָלט ער קיינמאָל נישט געלאָזט אומברענגען אַ מענטש אַפֿילו פֿאַר די ערגסטע חטאָים. ס׳איז כּדאַי צו דערמאָנען, אַז רבי עקיבֿא איז נישט געווען אַ פּאַציפֿיסט. אַדרבה, ער איז אַ געווען אַ גרויסער שטיצער פֿון בר־כּוכבאס אויפֿשטאַנד קעגן די רוימער און געטראָגן דאָס געווער פֿון בר־כּוכבא, כּל־זמן ער האָט געגלייבט, אַז דער דאָזיקער פּערסאָנאַזש קאָן זײַן דער אמתער משיח. פֿון דעסט וועגן, האָט רבי עקיבֿא אויך געגלייבט, אַז פֿאַר די עבֿירות צווישן דעם מענטש און דעם רבונו־של־עולם איז בעסער צו לאָזן דעם בעל־עבֿירות צו רו. דער באַשעפֿער אַליין קאָן באַשליסן, וואָס צו טאָן מיט אים.

אין דער גאַנצער וועלט איז דער שׂעיר־לעזאָזל (scapegoat) געוואָרן אַ סימבאָל פֿון אַן אומשולדיקן קרבן. דער פּאַראַדאָקס פֿון דער דאָזיקער מיצווה באַשטייט אָבער אין דעם, וואָס דער כּהן־גדול האָט עס געדאַרפֿט אָפּגעבן צו דער סיטרא־אַחרא, כּדי זי זאָל אָנגעזעטיקט ווערן און זיך מער נישט טשעפּען צו מענטשן. אויפֿן ערשטן בליק קלינגט עס, חלילה־וחס, ווי אַ קרבן צום שׂטן, וואָס מע פֿלעגט ברענגען אינמיטן דעם הייליקסטן טאָג אינעם ייִדישן לוח.

דער רמב״ן און אַנדערע קלאַסישע מפֿרשים האַלטן, אַז ווי באַלד דער אייבערשטער אַליין האָט געהייסן דאָס טאָן, איז עס נישט קיין קרבן פֿאַר אַן עבֿודה־זרה. אויף אַן ענלעכן אופֿן, אויב מע גיט אַ ביין צו אַ בייזן ווילדן הונט, ער זאָל נישט בײַסן, מיינט עס נישט, חלילה, אַז מע גיט דעם הונט אָפּ אַ ספּעציעלן כּבֿוד. פֿון דעסט וועגן, האָבן די חכמים באַשלאָסן, אַז ס׳איז בעסער אויסצומײַדן די דאָזיקע מיצווה, צוליב מעגלעכע אויסטערלישע כּוונות און קאָנאָטאַציעס.

בײַם אָנהייבן פֿון אונדזער תּורה־לייענען, ווערט דערמאָנט דער טראַגישער טויט פֿון אַהרן־הכּהנס צוויי זין, נדבֿ און אַבֿיהוא, וועלכע האָבן געבראַכט „אַ פֿרעמד פֿײַער‟ אינעם משכּן, און זענען צוליב דעם אומגעקומען. אַן אַנדער פֿײַער איז אַראָפּ פֿונעם הימל און האָט זיי פֿאַרברענט. על־פּי חסידות, זענען נדבֿ און אַבֿיהוא געווען גרויסע צדיקים, וואָס האָבן בכּיוון פֿאַרלאָזט די גשמיותדיקע וועלט. צו באַגיין אַ זעלבסטמאָרד איז, אַוודאי, אַ גרויסע עבֿירה. אַהרנס זין האָבן אָבער אַרויסגערופֿן דאָס הימלישע פֿײַער אויף אַן אומדירעקטן מיסטישן אופֿן, כּדי צו דערגרייכן דאָס גרעסטע דבֿקות. געוויסע פֿילאָסאָפֿן פֿאַרגלײַכן אַזאַ מין צדיקים מיט אַ פֿלאַטערל, וואָס פֿליט אינמיטן דער נאַכט צום ליכט און ווערט פֿאַרברענט אינעם פֿײַער. נדבֿ און אַבֿיהוא האָבן זיך אַזוי טיף פֿאַראייניקט מיטן געטלעכן ליכט, אַז אינעם מאָמענט פֿון זייער פּטירה זענען זיי אַליין געוואָרן אַ שטיק פֿײַער.

הגם נדבֿ און אַבֿיהוא זענען טאַקע געווען צדיקים, הייסט אונדז די תּורה זיי נישט נאָכצומאַכן. אויף אַן ענלעכן אופֿן, זענען אין דער תּורה פֿאַראַן אַ ריי מיצוות, אַרײַנגערעכנט דעם שׂעיר־לעזאָזל, וואָס מיר לערנען פֿון זיי אָפּ אַ וויכטיקן לימוד און קאָנען זיי מקיים זײַן ברוחניות, אָבער למעשׂה זענען זיי בטל געוואָרן. אַזעלכע מיצוות דערמאָנען אונדז, אַז דער אמתער תּוכן פֿון דער תּורה איז רוחניות. הגם אַ סך מיצוות זענען באַקליידט אין קאָנקרעטע הלכות אָדער גשמיותדיקע תּשמישי־קדושה, זייער גענוי און פּרטימדיק באַשריבן אינעם שולחן־ערוך, זענען זיי מרמז אויף רוחניותדיקע ענינים און דינען ווי אַ בריק צווישן אונדזער גראָבער גשמיותדיקער וועלט און דעם געטלעכן ליכט.

ברוחניות, דאַרפֿן מיר במשך פֿונעם יום־כּיפּורדיקן דאַוונען אַליין ווערן אַ  שׂעיר־לעזאָזל, גרייט מכפּר צו זײַן אי אונדזערע אייגענע עבֿירות, אי די זינד פֿון אַנדערע מענטשן. מיר מוזן דווקא נאָכמאַכן נדבֿ און אַביהוא, הגם צוליב אונדזער נידעריקער מדרגה דאַרפֿן מיר זיך נישט דאגהן: דאָס הימלישע פֿײַער קאָן אָפּבריִען אונדזער יצר־הרע, אויב מע דאַוונט מיט כּוונה, אָבער נאָך דער נעילה קומען מיר, פּונקט פֿאַרקערט, אָפּגעפֿרישט און אויסגערייניקט צוריק אין דער געוויינטלעכער גשמיותדיקער וועלט. ברוחניות, ווערט אונדזער גרייטקייט צו זײַן אַ  שׂעיר־לעזאָזל, דערצו פֿאַרברענט ווי אַהרנס זין, פֿאַרוואַנדלט אין אַ קוואַל פֿון נײַע לעבנס־כּוחות אויפֿן גאַנצן קומענדיקן יאָר.

ווי עס שטייט געשריבן אין די סידורים, באַגרינדעט אויף דער אַלטער מסורה פֿון מקובלים און צדיקים, איז ווען בײַם סוף פֿון דער נעילה זאָגט מען זיבן מאָל „ה׳ הוא האלוקים‟, דאַרף מען זיך פֿאָרשטעלן, אַז מע ווערט אין דעם מאָמענט אומגעבראַכט אויף כּלערליי שרעקלעכע אופֿנים על־קידוש־השם. אויף אַ ווירטועלן אופֿן, איז עס דער ריכטיקער מאָמענט, ווען מיר זענען מסוגל אָפּצוברענען דעם יצר־הרע און דאָס שאָלעכץ פֿון די עבֿירות אָדער פֿאַרוואַנדלען די עבֿירות גופֿא אין אַ קוואַל פֿון געטלעכער אַנטפּלעקונגען – אַזוי ווי מיסט, וואָס טויג צומאָל ווי אַ ברענוואַרג.

רבי עקיבֿא, דער דערמאָנטער שטיצער פֿון בר־כּוכבאס אויפֿשטאַנד, וועלכער איז פֿאָרט געווען אַ מין פּאַציפֿיסט וואָס שייך די באַציִונגען צווישן דעם מענטש און דעם רבונו־של־עולם, האָט זײַן גאַנץ לעבן געהאָפֿט אויסגעפּײַניקט צו ווערן אויף טויט על־קידוש־השם. אַזוי איז טאַקע געשען, ווי מיר לייענען אינעם מחזור. ער איז געווען צווישן די צען צדיקים, וועלכע האָבן אײַנגענומען אַ מיתה־משונה, אויסגעפּײַניקט אויף אַ שרעקלעכן אופֿן דורך די רוימישע רשעים.

אַן אַנדער, זייער אומגעוויינטלעכע מעשׂה ווערט דערציילט אין גמרא. ווען רבי יהודה הנשׂיא – דער הויפּט־רעדאַקטאָר פֿון משניות – איז ניפֿטר געוואָרן, האָט זיך דערהערט אַ קול מן־השמים, אַז יעדער, וואָס וועט אויך שטאַרבן דעם זעלבן טאָג, וועט אַרײַן אין גן־עדן. איינער אַ ייִד, אַ פּראָסטער וואַשער פֿון קליידער, האָט עס דערהערט און אַראָפּגעשפּרונגען פֿון אַ באַרג. דאָס בת־קול האָט זיך ווידער דערהערט און דערקלערט, אַז די נשמה פֿונעם אומגעקומענעם קליידער־וואַשער גייט גראָד אין גן־עדן אַרײַן. מע קאָן זאָגן, אַז דער דאָזיקער מענטש האָט נאָכגעמאַכט די מעשׂה מיט נדבֿ און אַבֿיהוא אַפֿילו אויף אַ מער דירעקטן אופֿן. פֿון דעסט וועגן, בלײַבט קלאָר, אַז דאָס נעמען זיך דאָס לעבן איז אַ ריזיקער חטא, אויב אַפֿילו מיר קאָנען געפֿינען אַ קליינע צאָל זעלטענע אויסנאַמען פֿון מענטשן, וואָס האָבן עס אָפּגעטאָן לשם־שמים, ווי אַן עקסטרעמען לעצטן שריט איז זייער עבֿודת־השם.

פֿון דעסט וועגן, אַנטפּלעקט אונדזער הייליקער יום־טובֿ זייער אַ וויכטיקן און באַלערנדיקן פּסיכאָלאָגישן פּאַראַדאָקס. עס טרעפֿן זיך מענטשן, וואָס באַגייען אַ זעלבסטמאָרד, נעבעך, צוליב נאַרישע און אַפֿילו העדאָניסטישע סיבות. עפּעס אינעם לעבן איז נישט געלונגען, דאָס לעבן הייבט אָן צו גיין אַ ביסל באַרג־אַראָפּ, און שוין – באַשליסן זיי, אַז ס׳איז מער נישטאָ וואָס צו טאָן אין עולם־הזה.

להיפּוך, איז יום־כּיפּור אַוודאי אַן אַסקעטישער יום־טובֿ. מע פֿאַסט, מע מײַדט אויס אַנדערע געוויינטלעכע פֿאַרגעניגנס, מע דאַוונט אַ גאַנצן טאָג און מע שטעלט זיך פֿאָר, אַז מע ווערט פֿאַרברענט אָדער אומגעבראַכט ווי דער שׂעיר־לעזאָזל, וואָס ווערט צעבראָכן אויף שטיקער בעת דעם פֿאַלן פֿון אַ באַרג. דער עפֿעקט פֿון אַזאַ עבֿודה איז אָבער פּונקט אַ פֿאַרקערטער: אַ „קאַטאַרסיס‟, ווי מע רופֿט עס אָן אין דער מאָדערנער פּסיכאָלאָגיע. דווקא ווען מע דערגרייכט אַ מאָמענט, ווען מע איז גרייט אָפּצוגעבן דאָס לעבן אויף אַ וועלכן־ניט־איז אופֿן, קומט מען צו אַן עקסטאַטישער נשמה־דערפֿרישונג און מע באַקומט, מיטן אייבערשטנס הילף, פֿרישע כּוחות אויפֿן גאַנצן קומענדיקן יאָר.