קונסט און קולטור, ייִדיש־וועלט

„דער קליינער פּרינץ‟ — אַ משל פֿאַר ייִדישיסטן

A Yiddishist Take on "The Little Prince"

פֿון טל חבֿר־כיבאָווסקי

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

דער קאָמפּליצירטער משׂא־מתּן צווישן די דורות קומט צום אויסדרוק אויך אויפֿן קעניגס פּלאַנעט. דאָרט פֿאַרשטייט דער קליינער פּרינץ אַז הינטער די אַבסורדע באַפֿעלן פֿונעם אײנזאַמען און פֿאַרעלטערטן קעניג (אַביש קאָרנפֿעלד) שטייט נישט קיין אמתע מאַכט. ער האָט מיטלײַד פֿאַרן קעניג, אָבער אויך אַ גרויסן דרך־ארץ. לסוף, דורך אַ שעפֿערישער שפּראַכיקער קונץ (וואָס דערמאָנט אונדז די קונצן פֿון אָדיסעוס) באַווײַזט ער זיך צו באַפֿרײַען פֿון דעם קעניגס מוטוויליקער (אָבער נאָר כּלומרשטיקער) שליטה, אָן צו באַליידיקן אָדער פֿאַרדריסן אים. די רירנדיקע סצענע מײַדט אויס אַ יוגנטלעך־אַראָגאַנטע קריטיק קעגן דעם אַלטן דור און שטעלט פֿאָר אויף איר אָרט אַ קאָנסטרוקטיוון מוסטער אויף אָנצוּווענדן דעם פּסוק „דור הולך ודור באָ“ — אָן דער צעשטערערישער עדיפּאַלישער גוואַלד וואָס כאַראַקטעריזרט יענעם דור וואָס האָט געוואָלט זיך אויסטאָן פֿון דער עלטערן־ירושה.

אַחוץ דעם סוזשעט „צווישן דורות“ קען מען געפֿינען בײַם ייִדישן קליינעם פּרינץ אויך אַנדערע קריטישע פּערספּעקטיוון אין שײַכות צו דער ייִדישער קולטור און אירע אַרויסרופֿן.

אפֿשר די עלטסטע און טיף־פֿאַרוואָרצלטע מניעה אין דער ייִדישער קולטור איז די בושה וואָס ייִדיש־רעדנדיקע פֿלעגן פֿילן לגבי דער אייגענער שפּראַך. אויפֿן פּלאַנעט וווּ עס וווינט דער שיכּור (אַניק פּרים־מאַרגוליס) קאָנפֿראָנטירט דער קליינער פּרינץ טאַקע דעם גוט־באַקאַנטן פּסיכאָלאָגישן מעכאַניזם פֿון פֿאַרשטױסונג און פֿאַרלייקענונג צוליב בושה. דער שעדלעכער בושה־מעכאַניזם לגבי ייִדיש געהערט, צום באַדויערן, נישט נאָר דער השׂכּלה־תּקופֿה, נאָר מע קען אים געפֿינען אויך הײַנט.

די סצענע מיטן אָנגעבלאָזענעם כּבֿוד־זוכער (בעטי רײַשער), וואָס זינגט מיט אַ נאָסטאַלגיש התלהבֿות „בײַ מיר ביסטו שיין“, קען מען אינטערפּרעטירן ווי אַ שאַרפֿע און חוזקדיקע קריטיק פֿון דער סענטימענטאַלקייט און קיטש וואָס באַהערשן די הײַנטצײַטיקע ייִדישע קולטור. די סכּנה אין דער נאָסטאַלגישער תּשוקה צו דער פֿאַרגאַנגנהייט ווערט דײַטלעך אויך אין דער סצענע מיט דער שלאַנג (אַניק פּרים־מאַרגוליס), וואָס זאָגט לאַקאָניש צו אַז זי „קען ברענגען מענטשן צוריק צו דער ערד פֿון וואַנען זיי זײַנען אַרויס“.

און ווײַטער: די ווילד־קאָמישע סצענע מיט די ביזנעסלײַט (מאַריאָן בלאַנק און וועלוול ניבאָרסקי) איז, אַ פּנים, אַ רמז אויף דער טענדענץ צו רעדוצירן קולטורעלע פֿראַגעס צו ציפֿערן. אויך אין די סצענעס מיטן פֿוקס (עמוס אורן) און מיט די אַנדערע רויזן (לאהלע אַפּטייקער־פֿישביין, מאַריאָן בלאַנק, אַביש קאָרנפֿעלד און בעטי רײַשער) ווערט קלאָר אַז די הײַנטצײַטיקע קולטורעלע אויפֿגאַבעס זײַנען ניט קיין פֿראַגע פֿון קוואַנטיטעט, נאָר פֿון דער באַזונדערער קוואַליטעט. מע דאַרף אויפֿפֿאָדערן און אַרויספֿאָדערן די קולטור צו גיין וואָס ווײַטער, נישט געקוקט אויף אַלע שוועריקייטן אָדער אויף ווי גרויס איז דער עולם.

טאַקע, אַפֿילו ווען די קולטור־אַרבעט זעט אויס ווי די סיזיפֿישע אויפֿגאַבע פֿונעם פֿאַרמאַטערטן לאַמטערן־צינדער (לאהלע אַפּטייקער־פֿישביין), עצהט דער קליינער פּרינץ נישט מפֿקיר זײַן די אויפֿגאַבע, נאָר מאַכן זי דערטרעגלעך, און ווי? דורכן לאָזן זיך אין אַ באַוועגונג…

• טל חבֿר־כיבאָווסקי איז דער דירעקטאָר פֿון פּאַריזער ייִדיש־צענטער ― מעדעם־ביבליאָטעק.