סאַרקאַזם און אָפּטימיזם אין לידער פֿון געטאָ און לאַגער

Sarcasm and Optimism in Songs Of the Ghettos and Camps

Yehuda Blum

פֿון מיכאַל לײַנוואַנד

Published December 27, 2017, issue of October 27, 2017.

ס’איז ממש אַ מאָדנע זאַך, נאָר אַזוי איז שוין דער מענטש באַשאַפֿן, אַז די העכסטע שעפֿערישע מדרגה דערגרייכט ער אין די סאַמע פֿינצטערע טעג פֿון זײַן לעבן.

דאָס זעט מען בולט אָן בײַם ייִדישן פֿאָלק. זיך געפֿינענדיק אויפֿן ראַנד פֿונעם אָפּגרונט, אין אַ סיטואַציע פֿון אוממענטשלעכן אַבסורד, זײַענדיק געצוווּנגען יעדע רגע זיך צו ראַנגלען פֿאַרן קיום, פֿלעגט דער מענטש אַרויסווײַזן אַן אומגעהערן שעפֿערישן פּאָטענציאַל. אין די געטאָס און קאַצעטן פֿלעגט זיך פּראַקטיש יעדן טאָג באַגיין דער העלדנטאַט, צו וועלכן ס׳האָט גערופֿן דער היסטאָריקער שמעון דובנאָוו. ס’האָט זיך געשריבן דער פּנקס פֿון ייִדישע ליידן און קאַמף; ס’פֿלעגן זיך שאַפֿן ווערק, וואָס האָבן עדות געזאָגט וועגן דער גרויזאַמער ווירקלעכקייט.

די דאָזיקע דערשײַנונג איז ניט נײַ. אַ לענגערע צײַט פֿלעגן ייִדן אויסמײַדן צו שרײַבן די אייגענע געשיכטע ווײַל, לויטן אָנגענומענעם שטאַנדפּונקט, איז די גאַנצע געשיכטע פֿון ייִדישן פֿאָלק פֿאַרשריבן אין תּנ”ך. דערפֿאַר האָבן די היסטאָרישע געשעענישן, אָנהייבנדיק פֿון דער “גאָלדענער תּקופֿה” פֿון מיטל־עלטער, געפֿונען זייער אָפּשפּיגלונג אין לידער, באַלאַדעס און אַנדערע פּאָעטישע פֿאָרמען.

די אייגנטימלעכקייט פֿון די אַשכּנזישע ייִדן איז פֿון תּמיד אָן געווען דער אַזוי גערופֿענער “טאָפּלטער דנאָ”, ד״ה טרערן דורך געלעכטער און געלעכטער דורך טרערן.

לידער, געשאַפֿענע אין געטאָס און לאַגערן זײַנען ניט קיין אויסנאַם און אין דעם שטעקט זייער כּוח. אין די דאָזיקע לידער זעט מען אָפֿט דעם אָפּטימיזם צי, לכל־הפּחות, אַ דינינקן שטראַל פֿון האָפֿענונג; און נאָך מער — דעם זאַפֿטיקן ייִדישן הומאָר און זעלבסט־איראָניע, סאַרקאַזם און גראָטעסק וואָס דרינגען דורך די שרעקלעכע בילדער. צו מאָל זענען די לידער וואָס רופֿן אַרויס געלעכטער נאָך ווירקלעכער פֿון יענע, וואָס רופֿן צו ווידערשטאַנד.

דער גרויסער פֿאָלקסדיכטער מרדכי געבירטיג, וואָס האָט אין יאָר 1938, אונטער דער השפּעה פֿונעם בלוטיקן פּאָגראָם אין פּוילישן שטעטל פּשיטיק, געשאַפֿן זײַן שרײַענדיק ליד ”ס’ברענט”, האָט נאָך דער אינוואַזיע פֿון די נאַציס אין פּוילן געשריבן אַ ריי לידער, וואָס — ווען ניט זייער טעמאַטיק — וואָלט מען זיי געמעגט כאַראַקטעריזירן ווי לעבנסלוסטיקע. צווישן זיי איז כּדאַי צו דערמאָנען דאָס פֿריילעכע “מינוטן פֿון בטחון” און דעם וואַלס „ס’איז גוט‟, וווּ ער שרײַבט:

דער שׂונא פֿון נעמען
איז מיד שוין און קראַנק,
זיך איבערגעפֿרעסן
און האָט קיין אויסגאַנג –
און ייִדעלעך שרײַען: ס’איז גוט,
און ייִדעלעך קוועלן: ס’איז גוט,
און ייִדעלעך שרײַען: ס’איז גוט,
זײַן סוף וועט באַלד זײַן,
אָמן…

דאָס ליד האָט ער אָנגעשריבן אין קראָקער געטאָ אין מײַ 1942. ביז דער ישועה איז נאָך געווען זייער ווײַט און ביזן דיכטערס אומקום – איינצלנע טעג.

אין געטאָס און לאַגערן פֿון די באַלטישע לענדער זײַנען אויך געווען אייגענע דיכטער, וואָס האָבן געשאַפֿן דעם פּאָעטישן פּנקס. אין דעם אַרבעט־לאַגער ”פּרעטשו” אין ריגע האָט געשריבן זײַנע פּאָעטיש־מוזיקאַלישע עדות דער יונגער יאַט פֿון ליבאַווע (ליעפּאַיאַ) — יאַשע רבינאָוויטש. אין זײַן “קאַצעט־ליד” שילדערט יאַשע אין אַ פֿאָלקסטימלעכן אופן פֿול מיט ייִדישן “שוואַרצן” הומאָר דעם יום־כּיפּור פֿון 1943, ווען די נאַציס האָבן אַריבערגעפֿירט אין ריגער קאַצעט ”קײַזערוואַלד” די 815 לעבן־געבליבענע אַסירים פֿון דער ליבאַווער געטאָ. ווי באַוווּסט איז יום־כּיפּור, ווי אַנדערע ייִדישע יום־טובֿים, געווען די “באַליבטסטע” צײַט בײַ די נאַציס דורכצופֿירן אַקציעס קעגן ייִדן. דערפֿאַר טרעפֿט זיך דער יום־כּיפּור מאָטיף אין די געטאָ־ און קאַצעטלידער.

די אויפֿזעער אין קײַזערוואַלד זײַנען געווען די אונטערוועלט, געבראַכטע פֿון די דײַטשע לאַגערן — אויך אָנגעטאָן אין געשטרײַפֿטע קליידער פֿון אַסירים. דערפֿאַר האָט מען זיי גערופֿן “זעברעס”. זייער אוניפֿאָרעם איז געווען גוט גענייט און אויסגעפּרעסט. דורך די פֿינצטערע בילדער פֿון פּחד, הונגער און ליידן געפֿינט יאַשע בײַ זיך כּוח צו לאַכן אין פּנים אַרײַן דעם אַכזריות און טויט.

אָט ווי עס שילדערט יאַשע דעם „שיינעם‟ קבלת־פּנים מצד דעם וועכטער בײַם לאַגער־טויער:

אין טיר איז געשטאַנען אין שטרײַפֿן אַ לץ,
געטיילט האָט ער אַלעמען ביטערע פּעטש.

ווען מע האָט די אַסירים אויסגעטיילט די לאַגער־אוניפֿאָרמען פֿלעגן זיי מוזן דורכגיין די אַזוי גערופֿענע סאַניטאַרע באַאַרבעטונג, און איידער זיי האָבן צײַט געהאַט זיך צו באַנוצן מיטן דוש פֿלעגט מען זיי מיט נאַגײַקעס טרײַבן ווײַטער.

געכּשרט האָט מען אונדז אין באָד אויף אַ בעזעם,
אַלץ איז אַוועק, ווי קיין מאָל ניט געוועזן,
מען האָט אונדז די לעצטע די קליידער גענומען
פֿאַר צדקה, פֿאַר זעברעס, פֿאַר ‘מלביש ערומים’.

די קאַצעט־אַסירים פֿלעגט מען בכּיוון אויסטיילן קליידער פֿון ניט קיין פּאַסיקע מאָסן, אַז זיי זאָלן האָבן אַ פּנים פֿון חוזק. גאַנץ אָפֿט זײַנען די קליידער געווען פֿאַרשמירט מיט אַ געלער אָדער ווײַסער פֿאַרב און אויף זיי זײַנען געווען אָנגעצייכנט מיט קרייצן: „מען האָט אונדז געגעבן די וואַזשנע בגדים.‟

דער געלעכטער פֿלעגט העלפֿן די ייִדן אויסצוהאַלטן אויך דעם הונגער:

מען האָט אונדז געהאַלטן ווי חשובֿע געסט,
אויף פֿולן פּענסיאָן, ווי איידעם אויף קעסט,
צו עסן געגעבן אַ שטיקעלע ברויט,
פֿאַר לעבן צו ווייניק, צו פֿיל פֿאַרן טויט.

יאַשעס געניטשאַפֿט אויסצונוצן די ווערטער פֿון דער ייִדישער טראַדיציע אין אַן אומגעוויינטלעכן קאָנטעקסט, וואָס איז מעגלעך אַ דאַנק דער בייגעוודיקייט פֿון דער ייִדישער שפּראַך, פֿאַרוואַנדלט דאָס ליד אין אַ מין געלעכטער־געווער.

די רעליגיעז־פֿילאַנטראָפּישע צדקה־אָרגאַניזאַציע “מלביש ערומים”, למשל, וואָס ווערט דערמאָנט אין דעם אויבן־דערמאָנטן ליד, זעט אויס אַזוי אַבסורדיש, אַז ייִדיש, און טאַקע נאָר ייִדיש, קאָן אַרויסרופֿן בײַ די צוהערער געלעכטער דורך טרערן. די מעלאָדיע פֿונעם ליד שטרײַכט אונטער זײַן טראַגישן סאַרקאַזם. זײַענדיק אַריבערגענומען פֿון מ. געבירטיגס “דאָס ליד פֿונעם גאָלדענעם לאַנד”, פֿאַרוואַנדלט זיך די מעלאָדיע אין אַ מין אומגעלומפּערטן מאַרש. געבירטיגס נאָסטאַלגיע נאָך די גליקלעכע קינדעריאָרן, ווען די ליבנדיקע מאַמע פֿלעגט זינגען פֿאַר איר זינדעלע וועגן דעם גאָלדענעם פֿאָלקס־מעשׂה־לאַנד פֿאַרוואַנדלט זיך דאָ אין אַ שוידערלעכער ווירקלעכקייט:

מיר זינגען אַ לידל פֿון הײַנטיקער צײַט,
פֿון ייִדישע צרות, פֿון ייִדישער לײַד.

אויך אין דעם ליד רעדט זיך וועגן קליינע קינדער – “מיר זײַנען ייִנגעלעך קליין”, נאָר זייערע גוטע מאַמעס זײַנען ניטאָ. און דאָס ענלעך־סתּירותדיקע “דאָס לידל פֿון גאָלדענעם לאַנד” בײַ געבירטיגן און “דאָס לידל פֿון אונדזער קאַצעט” בײַ יאַשע רבינאָוויטש זאָגן עדות, אַז דער צונויפֿפֿאַל איז ניט קיין צופֿעליקער.

די באַלויכטונג פֿון דער הונגער־טעמע אין אַ סאַרקאַסטישער פֿאָרעם איז ניט קיין זעלטנקייט אין די געטאָ־ און לאַגערלידער. מע הערט עס אין דעם “רײַכסבאַנליד” פֿונעם 18־יעריקן לעבנסלוסטיקן ליאָווע בערניקער, דעם אַסיר פֿון דעם אַרבעטס־לאַגער “פּרעטשו”.

מיט דער הילף פֿון אַ שלאַגער־מעלאָדיע עצהט ליאָווע אַזוי:

Schmiede, shaffe, arbeite für Drei,
Kriegst dann abends deinen Wasserbrei;
Erweck’ den Anschein, die Arbeit fällt dir schwer,
Kriegst villeicht ‘nen Teller mehr.

(שמיד, שאַף, אַרבעט פֿאַר דרײַ,
קריגן וועסט אין אָוונט דײַן וואַסער־געקעכץ;
מאַך אַן אָנשטעל, אַז דו אַרבעטסט שווער,
קריגן וועסטו אפֿשר אַ טעלער “זופּ” מער.)

ליאָווע בערניקער איז געשטאָרבן פֿון אויסצערונג אין דעם קאַצעט “שטוטהאָף” אין פּוילן אין אַפּריל 1945.

עטל צין פֿון ליבאַווע, אין איר ליד, צוגעפּאַסט צו דער מעלאָדיע פֿון דעם באַקאַנטן רוסישן מאַרש “געזעגענונג פֿון דער סלאַוויאַנקע”, קלאָגט זיך אין דעם זעלבן ייִדישן נוסח פֿון געלעכטער דורך טרערן:

מיט עסן איז דאָ זייער ביטער –
די זופּ איז עפּעס מאָדנע בלאָ.
און דערצו איז זי אין גאַנצן שיטער,
ווײַל קיין קאַרטאָפֿל פֿאַר אונדז איז נאָך ניטאָ.

דאָס ענלעכע געפֿינען מיר אויך אינעם “הימען פֿון דעם לאַגער פּאַפּלאַקאַ‟ (אין ליבאַווער געגנט, לעטלאַנד), וואָס קלמן לינקימער ברענגט אין זײַן טאָגבוך. דער מחבר פֿונעם “הימען” פּרוּווט צוצוגעבן דעם מאָטיוו פֿון הונגער אַ בײַטעם פֿון הפֿקרדיקייט:

מיט אַכילה איז דאָ גאָר זויער
פֿאַר ייִדן די געטאָ ראַציאָן,
נאָר מען גיט זיך אַן עצה מיט אַ פּויער
און מאַכט בײַ אים אייער, פּוטער, האָן.

שטעלנדיק זייער לעבן אין סכּנה, פֿלעגן די אַסירים פּרוּוון דורכצוטראָגן אין געטאָ שפּײַז. די פּראָדוקטן פֿלעגט מען באַהאַלטן אונטער די קליידער, די קאָפּטיכלעך און אַפֿילו אין די האָר. דערפֿאַר פֿלעגן אַ סך פֿון זיי זיך אומקערן פֿון דער אַרבעט אין שטאָט מיט “אויפֿגעבלאָזענע בײַכער” און “הויקערס”.

בײַם טויער פֿון ווילנער געטאָ פֿלעגט מען די אַסירים אונטערזוכן. די, בײַ וועמען מען האָט געפֿונען שפּײַז, האָט מען אַוועקגעשיקט אין דער אַזוי גערופֿענער “קלייט”, וווּ די געפֿונענע פּראָדוקטן פֿלעגט מען בײַ זיי צונעמען. די, וועמען ס’האָט “אָפּגעגליקט”, פֿלעגן אָפּקומען בלויז מיט ביטערע קלעפּ.

ריקלע גלעזער, די געוועזענע אַסירה פֿון ווילנער געטאָ, וואָס איז זוכה געווען אַרײַנצוטרעטן אין דער באַפֿרײַטער ווילנע אינעם באַשטאַנד פֿון דעם פּאַרטיזאַנער שלאַכט־אָטריאַד, האָט אויך געשריבן איר פּאָעטישן “פּנקס” פֿול מיט זעלבסט־איראָניע און גראָטעסק. אין איר ליד “דו געטאָ מײַן”, וואָס מען האָט עס געזונגען אויף דער מעלאָדיע פֿונעם פּאָפּולערן רוסישן ליד “דו מאָסקווע מײַנס”, דערציילט ריקלע:

ס’איז אין געטאָ העל און לוסטיק,
און די לבֿנה ליכטיק גלאַנצט,
און אויף זשידאָווסקע קעפּ און פּלייצעס
די נאַגײַקע טאַנצט און טאַנצט.

קומסט צו גיין מיט בויך און הויקער,
דאָס איז עפּעס גאָר ניט פֿײַן,
ווי אין אַמעריקע, להבֿדיל,
לאָזט מען קריפּלען ניט אַרײַן.

דו געטאָ מײַן,
דו הײמלאַנד מײַן,
מען מוז נאָך קומען שלאַנק און פֿײַן.
האָסטו אַ האָרב,
האָסטו אַ בויך,
אין קלייטל פֿליסטו, ווי אַ רויך.

Yehuda Blum

אַן אַנדער טעמע פֿאַרן “שוואַרצן” הומאָר אין ווילנער געטאָ איז געווען דער אַזוי גערופֿענער “געלער שײַן”. די באַזיצער פֿון דעם דאָזיקן „צײַגעניש‟ פֿלעגן באַקומען אויף אַ געוויסער צײַט אַן אָפּהאַלט פֿון אָפּגעשיקט ווערן אין פּאָנאַר. אין דעם אויבן דערמאָנטן ליד טענהט ריקלע גלעזער מיט אַ מין סאַרקאַסטישער שטאָלצקייט:

דו געטאָ מײַן,
דו היימלאַנד מײַן,
און דו מײַן ליבסטער געלער שײַן.
דו ליבסטער מײַן,
דו געלער שײַן,
אָן דיר איז אין פּאָנאַר אַרײַן.

די גליקלעכע באַזיצער פֿונעם “געלן שײַן” האָבן געהאַט די מעגלעכקייט צוצושרײַבן צו זיך אַ דרײַ־פֿיר קרובֿים. ס’פֿלעגט זיך מאַכן, אַז אַ מיידל האָט פֿאַרשריבן עמעצן ווי כּלומרשט איר מאַן. מען האָט צוגעשריבן אויך פֿרעמדע קינדער. אין ווילנער געטאָ האָט מען געזונגען אויף דער מעלאָדיע פֿונעם פֿאָלקסליד “אין ראָד אַרײַן”:

טאַנץ, טאַנץ, טאַנץ אַ ביסעלע מיט מיר,
האָסט אַ געלן שײַן, האָב איך חתונה מיט דיר.

די ייִדישע פּאָליציאַנטן אין געטאָ האָבן אַחוץ דעם “געלן שײַן” געהאַט נאָך אַנדערע פּריווילעגיעס. ס’איז געווען גינציק “צו פֿירן אַ ליבע” מיט אַ פּאָליציאַנט. אין אָנהייב פֿון יאָר 1942 האָט מען אין דעם מאַריאָנעטן־טעאַטער פֿון ווילנער געטאָ אויסגעפֿירט אַ מין פּאַראָדיע אויף אַ פֿאָלקסליד:

ער רופֿט מיך “קראַסאַוויצע”
און שווערט מיר: “מײַן ליובעניו,
איך וועל דיך היטן, ווי מײַן געלן שײַן,
בײַ מיר וועסטו טראָגן און טראָגן פּאָקופּקעלעך,
אויב דו וועסט נאָר מײַנע וועלן זײַן”.

אין ווילנער געטאָ האָט מען געשאַפֿן אַ סך לידער פֿאַר טעאַטראַלע פֿאָרשטעלונגען.

ווי מאָדנע ס’זאָל ניט קלינגען, איז דאָס ווילן צו אַ פֿולשטענדיקן קולטור־לעבן בײַ ייִדן פֿון תּמיד אָן געווען שטאַרקער פֿון די טראַגישע אומשטאַנדן. דער יונגער רעזשיסאָר וויסקינד, וואָס האָט פֿון אַ גרופּע פּראָפֿעסיאָנעלע אַקטיאָרן געגרינדעט אין ווילנער געטאָ אַ טרופּע, האָט געהאַלטן, אַז דער טעאַטער קען זײַן אַ שטאַרק געווער קעגן דעם שׂונא. דער ליטעראַרישער דירעקטאָר פֿונעם ווילנער געטאָ־טעאַטער איז געווען דער גרויסער דיכטער אַבֿרהם סוצקעווער. די אַקטיאָרן זײַנען בײַ טאָג געווען פֿאַרנומען אויף דער עבֿודת־פּרך און בײַ נאַכט האָבן זיי רעפּעטירט.

אין ווילנער געטאָ איז געווען טעטיק אַ סימפֿאָנישער אָרקעסטער אָנגעפֿירט פֿון וואָלף דורמאַשקין. די מוזיקער האָבן נאָך פֿון פֿריִער באַהאַלטן זייערע אינסטרומענטן אין אַן אונטערערדישער באַהעלטעניש און שפּעטער האָבן זיי דורך די קאַנאַליזאַציע־רערן דורכגעטראָגן די כּלים אין געטאָ. אַרבעטנדיק אויף צוואַנגסאַרבעט אין שטאָט האָבן זיי אין אַ פֿאַרלאָזענער ייִדישער דירה אָנגעטראָפֿן אַ פּיאַנע. עס האָט זיי געלונגען צענעמען די פּיאַנע אויף שטיקלעך און דורכצוטראָגן זי אין געטאָ, וווּ אַ געניטער מײַסטער האָט זי אויפֿגעשטעלט.

רעדנדיק וועגן דער גבֿורה פֿון ייִדישן פֿאָלק בעת דעם חורבן, לייגט מען עפּעס ניט גענוג אַכט אויף דעם דאָזיקן פֿענאָמען פֿונעם פֿאָלקסגײַסט. איך בין זיכער, אַז דער אויסערגעוויינלעכער דאָרשט אין אַזעלכע באַדינגונגען צו אַ נאַציאָנאַל־קולטורעלן לעבן איז איינע פֿון די הויפּט־סיבות פֿאַר וואָס די ייִדן האָבן זיך פֿאַרהיט ווי אַ פֿאָלק.

לידער פֿאַר טעאַטער־פֿאָרשטעלונגען האָבן געשאַפֿן דיכטער און מוזיקער וואָס זענען געווען באַוווּסט נאָך פֿאַר דער מלחמה – ק. ברוידאָ, ש. קאַטשערגינסקי, מ. וועקסלער און אַנדערע. די טעאַטראַלישקייט פֿלעגט אַרויפֿלייגן איר שטעמפּל אויף די דאָזיקע ווערק. ניט אומזיסט זײַנען ס’רובֿ לידער, געשאַפֿענע אין ווילנער געטאָ, געווען ראָמאַנטיש געשטימט. אָפֿט מאָל האָט מען זיי געשריבן אינעם ריטעם פֿון טאַנגאָ. אין דער זעלבער צײַט, האָבן לידער, וואָס האָבן ניט געהאַט קיין שײַכות צום טעאַטער, אַנטליגן זייערע מעלאָדיעס פֿון ייִדישע פֿאָלקסלידער — למשל, “פֿון דער אַרבעט” (אויפֿן פּריפּעטשיק); “ס’איז געווען אַ זומערטאָג” (קויפֿט זשע פּאַפּיראָסן), און אַנדערע; אָדער בײַ די רוסישע סאָוועטישע לידער: “פֿאַר וואָס איז דער הימל” (אָדלערל); “באָמבעס” (איבער דער שטאָט איז דער הימל פֿאַרכמאַרעט); “אַרויס איז אין ווילנע אַ נײַער באַפֿעל” (עס האָט זיך דער ים פֿאַרשפּרייט אין דער ברייט).

אין ווילנער געטאָ האָט עקסיסטירט אַ שרײַבער־און־קינסטלער פֿאַראיין. מען פֿלעגט אויך דורכפֿירן בילדער־אויסשטעלונגען. גרויס אַכט האָט מען געלייגט אויף דער בילדונג פֿון קינדער.

אין די לעטלענדישע געטאָס איז ניט געווען און ניט געקאָנט זײַן קיין פֿאַרצווײַגט קולטור־לעבן. אין אָנהייב 1942 האָבן אַלע לעטלענדישע געטאָס אָנגעציילט בסך־הכּל 6,000 נפֿשות. במשך פֿון בלויז איין קורצן פּעריאָד, פֿון 30סטן נאָוועמבער ביזן 9טן דעצעמבער 1941, זײַנען אומגעבראַכט געוואָרן אַן ערך 80% פֿון די ריגער ייִדן. און דאָך האָט דאָס בולטע פֿאַרמלחמהדיקע קאָנצערט־לעבן האָט געהאַט זײַן המשך אויך אין די געטאָס, וווּ עס זײַנען פֿאַרשפּאַרט געוואָרן פֿאָלקסזינגער און חזנים, דער אָפּערע זינגער יעקבֿ יפֿה, דער באַרימטער פֿידלער אַדאָלף מעץ, דער וויאָלאָנטשעליסט טעמקאָ. דער קאָנצערט פֿונעם פֿעיִקן יונגן פּיאַניסט הערמאַן גאָדע האָט אַרויסגערופֿן אַ גרויסן אינטערעס אַפֿילו בײַ דעם קאָמענדאַנט פֿון ריגער געטאָ, ראָשמאַן.

נאָך מער אַקטיוו איז געווען דאָס קולטור־לעבן אין דעם אַזוי גערופֿענעם “רײַכסיודענגעטאָ” אין ריגע, וווּ עס זײַנען ניט געווען פֿאַרבאָטן ניט די רעליגיעזע טעטיקייט און ניט די קינדער־בילדונג. צו מאָל פֿלעגט זונטיק אין “רײַכסיודענגעטאָ” שפּילן דער דזשאַז־באַנד פֿון די ברידער שפּרינגפֿעלד (ספּרינגפֿילד) און יונגע לײַט פֿלעגן זיך פֿאַרזאַמלען און טאַנצן. אין באַשטאַנד פֿונעם דזשאַז־באַנד זײַנען געווען מוזיקאַנטן ניט בלויז פֿון לעטלאַנד, נאָר אויך פֿון דײַטשלאַנד, עסטרײַך און טשעכיע.

אין פֿאַרגלײַך מיט ליטע, וווּ ייִדיש איז פֿון תּמיד אָן געווען בײַ ייִדן דאָס מאַמע־לשון, האָט אין לעטלאַנד ייִדיש זיך געטיילט מיט דײַטש. די דײַטשישע קולטור, וואָס איז משפּיע געווען אויף דער ייִדישער קולטור אין קורלאַנד, איז געווען אויך ניט פֿרעמד די ריגער ייִדן. דערפֿאַר, אויב אין די ליטווישע געטאָס האָט מען געשאַפֿן לידער אויף ייִדיש, האָט מען אין די לעטלענדישע געטאָס זיי געשריבן אויך אויף דײַטש. לידער, געשאַפֿענע אויף דײַטש זײַנען געווען ווייניקער פֿאַרבונדן מיט דער פֿאָלקס־פּאָעזיע. אין זיי האָט זיך זעלטענער און שוואַכער דערפֿילט די איראָניע, הומאָר און סאַרקאַזם. אין דער זעלבער צײַט האָבן זיי זיך בדרך־כּלל אויסגעצייכנט מיט אָפּטימיזם, שטרעבן צו פֿרײַהייט און אייניקונג מיט דער נאַטור. די מעלאָדיעס פֿון די דאָזיקע לידער זײַנען מערסטן טייל געווען געשריבן אונטער דער השפּעה פֿון דײַטשישע שלאַגערס, צו מאָל מיט א בײַטעם פֿון דזשאַז.

אַ געוויסע צאָל לידער אויף דײַטש האָט געשאַפֿן די יונגע פֿרוי פֿון ליבאַווע, יאָהאַנע ספּעקטאָר, וואָס איז דורכגעגאַנגען די שיבֿעה־מדורי־גיהנום פֿון ליבאַווער געטאָ, פֿונעם קאַצעט קײַזערוואַלד, אַרבעטסלאַגער פּרעטשו, קאַצעט שטוטהאָף לעבן דאַנציג (הײַנטיקע גדאַנסק אין פּוילן), אַרבעטסלאַגער סטאָלפּ אין פּאָמערן, קאַצעט בורגגראַבען לעבן לאַנגפֿור, און באַפֿרײַט געוואָרן פֿון די ענגלענדער אין עקקערפֿיאָרדע לעבן קיל אין מײַ 1945. נאָך דער מלחמה האָט יאָהאַנע ספּעקטאָר עמיגרירט קיין אַמעריקע. דאָרט איז זי געוואָרן אַ פּראָפֿעסאָרין פֿון מוזיקאָלאָגיע אין ניו־יאָרק.

מיט אירע לידער האָט יאָהאַנע זיך אָפּגערופֿן אויף די טראַגישע געשעענישן אין געטאָ און לאַגערן. ווען אין 1942 האָבן די נאַציס פֿאַרשפּאַרט די ליבאַווער ייִדן אין תּפֿיסה, וואָס האָט כּמעט געוויס באַטײַט פֿאַר זיי טויטשטראָף, האָט יאָהאַנע ספּעקטאָר אָנגעשריבן דאָס ליד Im Gefängnis (“אין תּפֿיסה”). בײַם אָנהייב פֿונעם ליד, מאָלנדיק די פֿרייד פֿון לעבן - די זון, וואָס שײַנט אין איר פֿולער קראַפֿט און פֿאַרבעט צום שפּיל און טאַנץ, באַדויערט יאָהאַנע, אַז זי מוז אַזוי פֿרי זיך געזעגענען מיטן לעבן. די מעלאָדיע פֿון דער ערשטער סטראָפֿע איז ענלעך אויף די לידער פֿון די דײַטשישע פֿאַרמלחמהדיקע פֿילמען. די אַראָפּשטײַגנדיקע כראָמאַטיזמען אויף די ווערטער Die Welt ist gar zu schön, ich möchte nicht von ihr gehn (די וועלט איז צו שיין, איך וויל פֿון איר ניט אַוועק) ווי סימבאָליזירט דעם אונטערגאַנג פֿונעם לעבן. אין דער צווייטער סטראָפֿע, רעדנדיק וועגן אומקום, לאָזט יאָהאַנע פֿאָרט איבער אַן אָרט פֿאַרן דינינקן שטראַל פֿון האָפֿענונג –

Von der Freiheit könen wir träumen im blasen Morgenrot

(פֿון פֿרײַהייט קאָנען מיר טרוימען אין דער בלאַסער שײַן פֿון דעם קאַיאָר).

אָבער דווקא דאָ שטרײַכט יאָהאַנע אונטער די אילוזאָרישקייט פֿונעם טרוים מיט “ייִדישע” אינטאָנאַציעס, וואָס זײַנען בדרך־כּלל פֿאַר איר ניט כאַראַקטעריסטיש. די אַראָפּשטײַגנדיקע פֿאַרגרעסערטע סעקונדע שאַפֿט אַ שטימונג פֿון טרויער און צער. און דאָ אויף אַ רגע באַווײַזט זיך די ייִדישע צווייענדיקייט – דער אָפּטימיזם פֿילט זיך דײַטלעכער ווען ער אַנטשטייט אויפֿן יסוד פֿון דער טראַגישער ווירקלעכקייט. אין די פֿאָלגנדיקע סטראָפֿעס באַקומט די מעלאָדיע אַ הימנישן כאַראַקטער, וואָס דערמאָנט אין די כאָרלידער פֿון לעטישע און דײַטשישע קאָמפּאָזיטאָרן, און בלויז דער שפּרונג אויף אַן אָקטאַווע כּמעט בײַם סוף פֿונעם ליד דערמאָנט אינעם ייִדישן פֿאָלקס־מעלאָס. די מחברין פֿאַרלירט ניט דעם אָפּטימיזם און די האָפֿענונג אַפֿילו בעת אַזאַ טראַגישער סיטואַציע. אין דער לעצטער סטראָפֿע הערן זיך שוין דער אָפּטימיזם און די האָפֿענונג אין דער פֿולער קראַפֿט:

Verzaget nicht, ihr Lieben,
Verzage nicht, mein Kind!
Es kommen bess’re Zeiten,
Es weht noch ein andrer Wind.

פֿאַרלירט ניט די האָפֿענונג, איר ליבע,
פֿאַרליר ניט די האָפֿענונג, מײַן קינד!
עס קומען בעסערע צײַטן,
דער ווינט וועט זיך נאָך איבערבײַטן.

אין 1944, פֿאַרשפּאַרט אין אַרבעטסלאַגער “סטאָלפּ” אין פּאָמערן, שרײַבט יאָהאַנע ספּעקטאָר אַ מיניאַטור־ליד, וואָס באַשטייט פֿון 8 שורות. אָבער די קאַרגע אַכט שורות זײַנען זייער בילדעריש. עס שאַפֿט זיך אַן אײַנדרוק פֿון אַ ליכטשטראַל, וואָס אַלץ מער ער דערווײַטערט זיך, אַלץ העלער און ברייטער ווערט ער.

Möchte fahren
In die Freiheit,
Möchte fahren
In das Glück,
In die Ferne,
In die Fremde,
Und nie mehr
Zurück.

ס’ווילט זיך פֿאָרן
אין דער פֿרײַהייט,
ס’ווילט זיך פֿאָרן
אינעם גליק,
אין דער ווײַט,
אין דער פֿרעמד,
און זיך קיין מאָל ניט אומקערן
צוריק.

אין די קאָמענטאַרן צו דעם דאָזיקן ליד דערציילט יאָהאַנע ספּעקטאָר ווי דאָס ליד איז אויפֿגעקומען: „דאָס דורכלייגן די אײַזנבאַן־ליניע האָט געשטערט אַ מין באַרג. די אומזיסטע שקלאַפֿן־אַרבעטער האָבן פֿאַרביטן מיט זיך דעם דינאַמיט. טאָגטעגלעך האָבן די אַסירים געמוזט מיט הוילע הענט אונטערן שלאַקסרעגן לאָדן וואַגאָנען מיט נאַסער ליים. און ווען די אָנגעלאָדענע וואַגאָנען האָבן זיך אַ ריר געטאָן אין וועג, האָט זיך פֿון הינטער די כמאַרעס באַוויזן די זון און פֿונעם האַרצן האָט זיך אַרויסגעריסן אַ ליד – פֿריִער פּאָוואָליע, ווי ניט זיכער, און נאָך דעם אַלץ גיכער און גיכער אין טאַקט פֿון די וואַגאָנען וואָס אַנטלויפֿן.‟

מיט מאָטאָרישקייט איז דורכגענומען אויך די מעלאָדיע פֿונעם ליד, וואָס טראָגט אויף זיך ניט נאָר דעם דרוק פֿון דײַטשישע שלאַגערס, נאָר פֿאַרמאָגט אויך געוויסע אינטאָנאַציעס נאָענטע צו גערשווינס Clap Yo’ Hands (פּליעסקעט מיט די הענט).

אַ פּרעכטיקער בײַשפּיל פֿון ייִדישער פֿאָלקס־פּאָעזיע איז דאָס “וויגליד”, וואָס יאַשע רבינאָוויטש האָט געשאַפֿן אין 1943 אין אַרבעטסלאַגער פּרעטשו. דאָס דאָזיקע ליד איז אויפֿגעקומען ווי אַ רעאַקציע אויף אַן אַקציע, ווען די „עס־עס‟־לײַט, שמײַענדיק פֿון לאַגער צו לאַגער, האָבן געכאַפּט קינדער וואָס זײַנען ניצול געוואָרן אין די פֿאָריקע אַקציעס. זײַן “וויגליד” האָט יאַשע געווידמעט די על־פּי־נס געראַטעוועטע אין דער דאָזיקער אַקציע. כאָטש געשריבן אויף דײַטש, וואָס איז בעצם ניט כאַראַקטעריסטיש פאַר יאַשען, איז דאָס “וויגליד” דורכגעזאַפּט מיט ייִדישער פֿאָלקסטימלעכקייט.

דאָ זעט מען סײַ דעם בײַזײַן פֿונעם „פֿעלנדיקן‟ פֿאָטער – Vater ist nicht mehr am Leben (דער פֿאָטער איז שוין נישט בײַם לעבן); סײַ דער מאַמעס וווּנטש, דאָס קינד זאָל ניט וויסן פֿון אירע יסורים; סײַ דאָס איבערחזרן פֿון דער ערשטער סטראָפֿע צום סוף פֿונעם ליד; סײַ דאָס אונטערשטרײַכן די איין־און־איינציקייט פֿונעם קינד, וואָס באַקומט אינעם דאָזיקן ליד אַ צווייטײַטשיקייט – s‘gibt von Kindern nicht mehr viele, wie du, mein Sonnenschein (ס’איז ניטאָ קיין סך קינדער, אַזעלכע ווי דו, מײַן זונענשײַן). עס זײַנען טאַקע אין דער אַקציע ניצול געוואָרן איינצלנע קינדער. אויך די מעלאָדיע פֿונעם “וויגליד” געפֿינט זיך ניט אונטער דער השפּעה פֿון דײַטשישע לידער. זי איז ענלעך אויף ייִדישע און מזרח־סלאַווישע וויגלידער מיט אַן אימיטאַציע פֿונעם הוידען זיך פֿון אַ וויגעלע.

אַ באַזונדערע וואַרעמקייט גיט צו דעם וויגליד די ווערטערשפּיל ‘דער זון – די זונענשײַן’. יעדע סטראָפֿע אַחוץ דער לעצטער פֿאַרענדיקט זיך מיט אַ פֿראַגע־אינטאָנאַציע – אַן אויפֿשטײַגנדיקן קווינטע־אינטערוואַל פֿון דער פֿינפֿטער מדרגה אויף דער צווייטער, וואָס חזרט זיך איבער צוויי מאָל. דער פֿרימאָרגן וועט אַ מאָל אָנקומען, אָבער ניט אין גיכן (Der Morgen ist noch weit).

דער באַגאַבטער פֿאָלקספּאָעט יאַשע רבינאָוויטש איז ניט זוכה געווען צו זען דעם ליכטיקן פֿרימאָרגן. ער איז דערשאָסן געוואָרן דעם 3טן מײַ 1945 אין נוישטאַדט צוויי שעה פֿאַרן אָנקומען פֿון די באַפֿרײַער.

דער חורבן האָט אויפֿגעבראַכט אַ גאַנצן שיכט לידער וועגן פֿון אַלץ באַרויבטע און דאָך בײַ זיך ניט געפֿאַלענע קינדער. אַזוינע לידער ווי ל. אָפּעסקינס און מ. וועקסלערס „איך בין פֿון ‘קאָלכאָז’‟ וועגן די צוועלף־יעריקע צווילינג־ברידער פֿונעם אַזוי גערופֿענעם ‘קאָלכאָז’, ד״ה דער בעקערײַ פֿון ווילנער לאַגער HKP, אָדער ל. ראָזענטאַלס און ג. גערשטיינס “ישׂראליק” וועגן דעם קליינעם גאַסן־הענדלער, דעם יתום פֿון ווילנער געטאָ, ציִען זייער יחוס פֿון מ. געבירטיגס “אַבֿרהמלע דער מאַרוויכער”. די קינדער־טעמע פון חורבן־לידער לאָזט איבער זייער ווייניק פּלאַץ פֿאַר געלעכטער, אַפֿילו דורך טרערן, אָבער האָפֿענונג, אָפּטימיזם, זאָל זײַן אַפֿילו אין אַ מטושטשער פֿאָרם, זײַנען דאָ אין ס׳רובֿ פֿון זיי.

אָט זײַנען צוויי לידער, געשאַפֿענע מיטן אינטערוואַל פֿון אַ יאָר. איין ליד איז אָנגעשריבן דעם 19טן יוני 1944 אין ליבאַווע, דאָס אַנדערע - מיט אַ יאָר פֿריִער, אין מײַ 1943 אין שאַוולער געטאָ נאָך דער קינדער־אַקציע. דער מחבר פֿונעם ערשטן ליד, דער ליבאַווער אײַנוווינער קלמן לינקימער, האָט עס געשאַפֿן צוזאַמען מיט אַ גרופּע ייִדן אין אַ באַהעלטעניש. צווישן זיי איז געווען אַ פֿרוי מיט אַ קליין קינד אויף די הענט. מורא האָבנדיק, אַז דעם קינדס געוויין צי אַפֿילו זײַן שטאַרקער אָטעם וועט אויסגעבן זיי, האָט די מוטער מיט כּוח פֿאַרשטאָפּט אים דאָס מויל מיט איר האַנט. אין קלמן לינקימערס ליד פֿרעגט דאָס קינד די מוטער פֿאַר וואָס בייזערט זי זיך אויף אים. און די מאַמע ענטפֿערט אים: “דו פֿרעגסט מיך וואָס עס איז דײַן זינד. גאָר נישט, אויסער נאָר דאָס איינע, דו ביסט געבוירן א ייִדיש קינד!” די סיטואַציע איז ביז גאָר דראַמאַטיש, און דאָך אונטער דער סכּנה צו דערשטיקן איר קינד פֿאַרלירט ניט די מאַמע די האָפֿענונג אים צו ראַטעווען.

אין פֿאַרגלײַך מיט ק. לינקימערס ליד, דערוועקט דאָס ליד פֿון שאַוולער געטאָ “אַ ייִדיש קינד” פֿון חנה חײַטין — אָפּטימיזם. די מאַמע גיט אָפּ איר קינד אין אַ ניט־ייִדישער משפּחה. דאָס קינד וועט ניצול ווערן. די פֿראַגע איז בלויז וואָס איז דער פּרײַז פֿון זײַן געראַטעוועט ווערן. “מער קיין ייִדיש וואָרט, קיין ליד, ווײַל דו ביסט ניט מער אַ ייִד”. געוויס איז נישטאָ קיין וויכטיקערס בײַ ייִדן ווי פּיקוח־נפֿש ובפֿרט ווען עס האַנדלט זיך וועגן אַ קינד. פֿון דער אַנדערער זײַט איז דאָס אָפּזאָגן זיך פֿון יהדות גאַנץ אָפֿט פֿאַרגלײַכט געוואָרן צום טויט.

דער בלאָזשעווער רבי, ר׳ ישׂראל ספּירא, פֿלעגט דערציילן זײַנע תּלמידים וועגן אַ פֿרוי, וואָס האָט פֿאַרן אָפּגעבן איר עופֿעלע אין די הענט פון אַן „עס־עס‟־מאַן געבעטן בײַ אים אַ מעסער און אַליין געמלעט איר זון. פֿאַר דער מאַמען איז דער עצם געדאַנק, אַז איר קינד וועט ניט זײַן קיין ייִד געווען נאָך ערגער ווי זײַן טויט גופֿא. לויט דעם רבֿס ווערטער איז געווען אַ ביז גאָר קליינע מעגלעכקייט צו ראַטעווען דאָס עופֿעלע, נאָר ס׳איז פֿאָרט געווען אַ מעגלעכקייט. דער „עס־עס‟־מאַן האָט נישט באַמערקט דאָס קינד, וואָס איז געווען באַהאַלטן אין אַ הויפֿן שמוציקע שמאַטעס.

אַזוי אַרום, אויב די דראַמאַטישקייט פֿון ק. לינקימערס ליד איז באַפֿאַרבט אין דורכזיכטיקע טענער פֿון אָפּטימיזם, טראָגט אויף זיך דער אָפּטימיזם פֿון ח. חײַטינס ליד אַ דראַמאַטיש־טראַגישע באַפֿאַרבונג.

אין די געטאָס פֿלעגט מען שאַפֿן לידער ניט בלויז וועגן קינדער, נאָר אויך פֿאַר קינדער. אין די דאָזיקע לידער האָבן די מחברים זיך געסטאַרעט אַוועקצופֿירן די קינדער פֿון דער וועלט פון באַרבאַרישער אַכזריות אין דער וועלט פֿון קינדהייט. אין ריגער געטאָ איז די “מיצווה” מקיים געווען דער לערער, קאָמפּאָזיטאָר, וויִאָלאָנטשעליסט, דירעקטאָר פֿונעם באַוווּסטן ריגער מאַנדאָלינע־אָרקעסטער, דער מחבר פֿונעם “מכּבי מאַרש”, איליאַ חפֿץ. אין געטאָ פֿלעגט איליאַ אָרגאַניזירן פֿאַר די קינדער פּורים־שפּילן, געלערנט זיי אין דער אומלעגאַלער שול פֿון דער קליינער געטאָ צו זינגען, אַליין געשריבן פֿאַר זיי לידער. פּשוטע מעלאָדיעס, ווערטער אָנגעזאַפּטע מיט שײַן, מיטן דופֿט פֿון רעגן האָבן ווי ממשיך געווען די טראַדיציעס פֿון די שוללידער פֿון די 1920ער און 1930ער יאָרן. “קינדערלעך, אוי, קינדערלעך, אַ רעגנדל אַ וווּנדערלעכס, שמעקנדיקע טראָפּעלעך” – האָבן געזונגען חפֿצס קליינע תּלמידימלעך, ווי זיי וואָלטן אונטערגעהאַלטן דאָס דערשאָסענע ליד פֿון זייערע עלטערן, וואָס עס האָט געקלונגען פֿאַר דער מלחמה אין דער ריגער ייִדישער עלעמענטאַרער שול נומער 4: “ג־ט געטרײַער, גיב אַ רעגן פֿאַר די קליינע קידערוועגן.”

איבערניצעווענדיק דאָס באַוווּסטע ווערטל “די וועלט איז ניצול געוואָרן ווײַל זי האָט געלאַכט”, נעם איך זיך אונטער צו באַהויפּטן אַז די פֿיל־דורותדיקע האָפֿענונג און דער אומאויסראָטלעכער ייִדישער הומאָר האָבן אין אַ געוויסער מאָס געשפּילט אַ ראָלע אין דעם וואָס דאָס ייִדישע פֿאָלק איז ניצול געוואָרן, אַפֿילו אין די באַדינגונגען פֿונעם חורבן.

אין די געטאָס און לאַגערן האָט זיך מיט אַ באַזונדערן כּוח אַרויסגעװיזן די דורותדיקע ייִדישע האָפֿענונג – ‘אַפֿילו אַז אַ מענטש זעט אַ גרוב אָפֿן, זאָל ער נישט אויפֿהערן צו האָפֿן’. די אַכזריותדיקע טאָגטעגלעכע ווירקלעכקייט האָט געבוירן די באַשיצונג־רעאַקציע פֿונעם פֿאָלק – דאָס געלעכטער. ‘דאָס ביטערסטע מזל קען מען פֿאַרשטעלן מיט אַ שמייכל’, ווײַל ‘אַ געלעכטער הערט מען ווײַטער פֿון אַ געוויין’.

ביבליאָגראַפֿיע:

ק. לינקימער, “טאָגבוך” (דער אַרכיוו פֿון יד־ושם, ירושלים” 0.80/93)

מאַטעריאַלן פֿונעם אַרכיװ פֿון י. טײַץ (ראשון-לציון, ישׂראל)

זכרונות פֿון איליאַ חפֿץ (די אינפֿאָרמאַציע באַקומען פֿון זײַן זון ס. חפֿץ (פֿילאַדעלפֿיע, פּענסילווייניע)

Еврейская народная песня. Антология.СПб. ,1994 (ייִדישע פֿאָלקסלידער, אַנטאָלאָגיע, צוזאַמענגעשטעלט פֿון פּראָפֿ׳ מ. גאָלדין)

Ghetto und KZ-Lieder aus Lettland und Litauen/ Aufgezeichet,gesamm.,erkl. und mit Begleitung vers. Von J. Spector. Wien, 1947

J. Eliach. Hasidic Tales of the Holocaust. N.Y., 1982

M. Kaufmann. Churbn Lettland: Die Vernichtung der Juden Lettlands. München, 1947

Muted Voices: Jewish Survivers of Latvia Remember/ Coll. a. ed. G. Schneider .N.Y., 1987

The Unfinished Road: Jewish Survivors of Latvia Look Back/ Coll .a. ed/ G. Schneider. N.Y. etc, 1991

We Are Here: Songs of the Holocaust/Comp. E. Mlotek, M. Gottlieb, foreword: E. Wiesel (S. I.) 1990

מ. באָבע. ייִדן אין לעטלאַנד. תּל־אָבֿיבֿ, ישׁראל, 1972

מ. געבירטיג. מײַנע לידער. N.Y. 1948

דאָס געזאַנג פֿון ווילנער געטאָ. געזאַמלט, דערקלערט און הקדמה פֿון ש. קאַטשערגינסקי, 1947

האנציקלופדיה העברית. ירושלים. תּל־אָבֿיבֿ. באַנד 21.

א. סוצקעווער. פֿון ווילנער דעטאָ. מאָסקווע 1946