אליעזר ליסיצקי און די רוסישע רעװאָלוציע

Eliezer Lissitzky and the Russian Revolution


פֿון מיכאל קרוטיקאָװ

Published January 07, 2018.

דער הונדערט־יאָריקער יובֿל פֿון דער רוסישער רעװאָלוציע האָט ניט גורם געװען קײן סך התפּעלות אין רוסלאַנד. מען װײסט פּשוט ניט, װי אַזױ אױסצוטײַטשן די דאָזיקע געשעעניש און אָפּצושאַצן איר ווירקונג, פּאָזיטיװ אָדער נעגאַטיװ.

אָבער כאָטש דער פּאָליטישער באַטײַט פֿון דער רעװאָלוציע בלײַבט אונטער אַ פֿרעגצײכן, האָט מען יאָ אָנערקענט די גװאַלדיקע השפּעה פֿון דער רעוואָלוציע אױף דער קונסט. אין מאָסקװע זײַנען פֿאָרגעקומען עטלעכע אינטערעסאַנטע אױסשטעלונגען, װאָס אַנטפּלעקן פֿאַרשידענע צדדים פֿון דער רעװאָלוציענערער קונסט, פֿון טראַדיציאָנעלן רעאַליזם ביזן ראַדיקאַלן אַװאַנגאַרד.

די ייִדישע טעמע פֿאַרנעמט דאָ אַ בולטן אָרט. די אַרומנעמיקע אױסשטעלונג אין דער מאָסקװער „טרעטיאַקאָװ־גאַלעריע‟ מיטן נאָמען “עמעץ 1917” (װאָס דערמאָנט אָן אַ מיסטעריעזן פּערסאָנאַזש אין י. ל. פּרצעס דראַמע “בײַ נאַכט אױפֿן אַלטן מאַרק”) ברענגט צונױף ביז גאָר פֿאַרשידענע סטילן און זשאַנערס פֿון מאָלערישער קונסט, װאָס האָבן געבליט אין רוסלאַנד אַרום 1917. אַ ספּעציעלן אָרט פֿאַרנעמט דאָ אַ ייִדישער װינקל מיט עטלעכע װערק פֿון מאַרק שאַגאַל, ישׂשׂכר־בער ריבאַק און אַנדערע ייִדישע קינסטלער פֿון יענער צײַט.

אינעם מאָסקװער ייִדישן מוזײ קען מען זען אַ מער באַשײדענע, אָבער ביז גאָר אינטערעסאַנטע אױסשטעלונג געװידמעט דער טעמע “ייִדן און די רעװאָלוציע”. דאָ װערן אױסגעשטעלט זעלטענע דאָקומענטן, פּלאַקאַטן און פֿאָטאָגראַפֿיעס, װאָס אילוסטרירן ייִדישע אַקטיװיטעטן בעת דער רעװאָלוציע. אין אַ ספּעציעלן אַלקער קאָן מען הערן פֿראַגמענטן זכרונות פֿון לעװ טראָצקי, לעװ קאַמענעװ און שמעון דובנאָװ. די קוראַטאָרן זײַנען אָפּגעהיט מיט זײערע פּאָליטישע אָפּשאַצונגען אָבער זײ מאַכן קלאָר, אַז די רעװאָלוציע איז געװען די צײַט פֿונעם אױפֿברױז פֿון ייִדישער טעטיקײט.

די דריטע אױסשטעלונג ברענגט צונױף דעם ייִדישן און דעם אַלגעמײנעם אַספּעקט פֿון יענער תּקופֿה. זי איז געװידמעט דער שאַפֿונג פֿון אליעזר ליסיצקי און באַשטײט פֿון צװײ טײלן. אינעם ייִדישן מוזײ װערן אויסגעשטעלט ליסיצקיס פֿריִערדיקע ייִדישע װערק, בעת אין דער טרעטיאַקאָװ־גאַלעריע קען מען זען זײַנע שפּעטערדיקע, אַבסטראַקטע און קאָנסטרוקטיװיסטישע קאָמפּאָזיציעס, װאָס האָבן אים געמאַכט װעלט־באַרימט. אַזאַ מין צעטײלונג איז מסתּמא אַ פּועל־יוצא פֿון אַן אַדמיניסטראַטיװער פּשרה צװישן צװײ מוזײען, װאָס שפּיגלט אָפּ צװײ פֿאַרשידענע קוקװינקלען אױף ליסיצקיס ירושה.

דער געקינצלטער שפּאַלט צװישן דעם “ייִדישן” און דעם “אַלגעמײנעם” ליסיצקי לאָזט אָבער ניט פֿאַרשטײן דעם סינטעטישן מהות פֿון זײַן שעפֿערישן כּוח־הדמיון. ליסיצקי האָט שטודירט אַרכיטעקטור אין דײַטשלאַנד פֿאַר דער ערשטער װעלט־מלחמה און זיך אומגעקערט קײן רוסלאַנד אין 1914. זײַן אינטערעס אין דער ייִדישער קונסט אַנטװיקלט זיך ערבֿ דער רעװאָלוציע, און זײַן בלי־תּקופֿה װי אַ ייִדישער קינסטלער פֿאַלט זיך צונױף מיט די ערשטע סאָװעטישע יאָרן. אין 1917 אָרגאַניזירט ער די ערשטע אױסשטעלונג פֿון ייִדישע קינסטלער אין מאָסקװע. דעמאָלט שאַפֿט ער די סאַמע באַרימטע ייִדישע װערק זײַנע: די אילוסטרירטע אױסגאַבע פֿון משה בראָדערזאָנס “שׂיחת חולין” אין דער פֿאָרם פֿון אַ מגילה און דעם ערשטן נוסח פֿון בילדער צו “חד גדיא”. אין 1918 קומט ליסיצקי קײן קיִעװ, װוּ ער באַטײליקט זיך אין דער “קולטור–ליגע” און אילוסטרירט אַכט קינדער–ביכלעך, מאַני לײבס “ייִנגל–צינגל–כװאַט” בתוכם.

אין 1919 האָט זיך ליסיצקי באַקענט מיט מאַרק שאַגאַל אין מאָסקװע, און יענער האָט אים פֿאַרבעטן צו קומען קײן װיטעבסק שטודירן אַרכיטעקטור אינעם פֿאָלק־לערן־אַשטאַלט פֿאַר קונסט. אין אַ פּאָר חדשים אַרום האָט ליסיצקי אײַנגעלאַדן קאַזימיר מאַלעװיטש, און אין גיכן האָט זיך אױפֿגעפֿלאַקערט אַ קאָנפֿליקט מיט שאַגאַלן אַרום דעם ענין פֿון דער מאָדערנער קונסטריכטונג. אױף דעם ענדיקט זיך דער “ייִדישער” פּעריאָד אין ליסיצקיס שאַפֿונג. אין אײנעם מיט מאַלעװיטשן הײבט ער אָן צו אַנטװילקען אַ ביז גאָר נײַעם מין קונסט, װאָס ברענגט צונױף פּראָסטע געאָמעטרישע פֿיגורן מיט קאָמפּליצירטע אַרכיטעקטורישע קאָנסטרוקציעס.

ניט געקוקט אױפֿן שאַרפֿן איבערבראָך אין 1919, זײַנען בײדע תּקופֿות אין ליסיצקיס שעפֿערישקײט געקניפּט און געבונדן. אַזױ װי אַנדערע יידישע קינסטלער פֿון יענער צײַט, האָט ליסיצקי געזוכט אין דער טראַדיציאָנעלער קונסט פֿון מצבֿות און געמאָלטע שילן פֿיגוראַטיװע עלעמענטן, װאָס זאָלן װערן אַ יסוד פֿון דער נײַער װעלטלעכער ייִדישער קולטור. די יאָרן 1917 - 1919 זײַנען געװען די צײַט פֿון רציחה און פּאָגראָמען אין אוקראַיִנע, אָבער אײנצײַטיק איז דאָס געװען די בלי־תּקופֿה פֿון ייִדישן אַװאַנגאַרד. ייִדישע קינסטלער און דיכטער האָבן געפּרוּװט צו דערגרײכן די סאַמע יסודות פֿון מעשׂה־בראשית אין דער מיט פֿונעם בלוטיקן תּוהו־ובֿוהו. אַזױ אַרום לאָזט זיך ליסיצקיס ציקל “חד־גדיא” אױסטײַטשן װי אַ מין קינסטלערישער פּירוש צו די טראַגישע געשעענישן פֿון יענער תּקופֿה.

די “קולטור־ליגע” האָט געשטעלט פֿאַר זיך אַ ציל צו שאַפֿן נײַע סינטעטישע קונסטפֿאָרמען װאָס זאָלן צונױפֿברענגען דאָס װאָרט מיט דער געשטאַלט. די נײַע קונסט דאַרף זײַן צוטריטלעך פֿאַרן מאַסן־עולם פֿון יעדן עלטער, סײַ קינדער סײַ דערװאַקסענע. דער דאָזיקער סינטעז איז מקוים געװאָרן אין ליסיצקיס ביכער. בילדער װערן דאָ פֿאַרטאָן אין אַ מין שמועס מיטן טעקסט. װי עס האָט דערװיזן װאַלערי דימשיץ, האָט ליסיצקי באַנוצט אין זײַנע בילדער פֿיגוראַטיװע עלעמענטן, װאָס ער האָט אַנטדעקט בעת זײַנע פֿאָרשרײַזעס איבער די ייִדישע שטעטלעך פֿון װײַסרוסלאַנד. און שפּעטער זײַנען די דאָזיקע עלעמענטן מגולגל געװאָרן אין די “פּראָונען” (פּראָיעקטן פֿון באַשטעטיקן דאָס נײַע), קאָנסטרוקטיװע קאָמפּאָזיציעס, װאָס ליסיצקי האָט געשאַפֿן אין די 1920ער יאָרן און צוליב װעלכע ער האָט זיך קונה־שם געװען אין דער גאַנצער װעלט.