ליטעראַטור

אַ מצבֿה איבער זכּרון


A Gravestone to Memory

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

מאַריאַ סטעפּאַנאָװאַס בוך „דעם זיכּרון פֿון דעם זיכּרון” געהערט צו די װיכטיקסטע רוסישע ליטעראַרישע געשעענישן פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם יאָר. 

סטעפּאַנאָװאַ איז באַקאַנט צוליב אירע לידער, עסײען, װי אױך צוליב דעם װאָס זי דינט װי די שעף־רעדאַקטאָרין פֿונעם װיכטיקסטן רוסישן אינטערנעץ־רעסורס װעגן ליטעראַטור און קונסט. אין משך פֿון יאָרן האָט זי זיך אָפּגעגעבן מיט אָפּזוכן איר משפּחה־געשיכטע. 

אין איר נײַעם בוך דערצײלט זי סײַ װעגן די רעזולטאַטן און סײַ װעגן דעם סאַמע פּראָצעס פֿון אירע פֿאָרשונגען. אָפֿטמאָל האָט זי געהערט פֿון אירע עלטערן: „מיר זײַנען ייִדן”. אָבער װאָס מײנט דאָס פֿאַר אַ הײַנטיקן רוסישן אינטעליגענט, װאָס איז פֿולקום פֿאַרטאָן אין דער רוסישער קולטור? דאָס איז אײנע פֿאָן די קשיות, װאָס סטעפּאַנאָװאַ באַטראַכט אין אירע חקירות. בײַ איר איז דער ענין ייִדישקײט און די ייִדישע קולטור־ירושה געקניפּט און געבונדן מיט דער סאַמע טבֿע פֿון דעם זיכּרון און מיט דעם אופֿן, װי אַזױ מען פֿאַרהיט און באַגרײַפֿט די פֿאַרגאַנגענהייט: „װאָס װײַטער גײט דער הײַנט אַװעק אינעם עבֿר אַרײַן, אַלץ דײַטלעכער הערט זיך דער שמועס װעגן דעם, צו װעמען ער באַלאַנגט, װעגן דעם אײגנטום אױף דעם אָדער יענעם שטיקל פֿון דער אַלטער װעלט, און װעגן די, װאָס האָבן ניט קײן רשות דערױף.” 

אין רוסלאַנד און מיזרח־אײראָפּע איז הײַנט גאַנץ שאַרף דער קאַמף אַרום דעם עבֿר. פֿאַרשידענע פּאָליטישע כּוחות סטאַרען זיך צו פֿאַרכאַפּן די געשיכטע פֿאַר זיך און אױסנוצן זי פֿאַר אײגענע צװעקן. 

סטעפּאַנאָװאַ איז אױפֿגעװאַקסן זײַענדיק געװױר פֿון איר ייִדישן אָפּשטאַם, אָבער דער מײן פֿון ייִדישקײט האָט געהאַט אַ קנאַפּן ממשות פֿאַר איר. ערשט דורכן פּאַמעלעכן אַנטפּלעקן די לעבנס־אומשטאַנדן פֿון אירע באָבע־זײדעס האָט זי בהדרגה געקענט זיך אױסמאָלן, װי אַזױ ייִדישע מענער און פֿרױען האָבן געלעבט אינעם צאַרישן רוסלאַנד און אין סאָװעטן־פֿאַרבאַנד. דאָס האָט דערװעקט איר אינטערעס אינעם אײגנטימלעכן פֿענאָמען פֿונעם טראַדיציאָנעלן ייִדישן זיכּרון, װאָס פֿאַרגעדענקט בלױז די סאַמע עצמדיקע מאָמענטן און איז פֿרײַ פֿון איבעריקע און צופֿעליקע פּרטים. װי אַזױ זשע קען מען אַרײַנפּאַסן אָט די פּריװאַטע גורולות פֿון רוסישע און סאָװעטישע ייִדן אינעם ברײטערן גאַנג פֿון דער אַלװעלטלעכער ייִדישער געשיכטע?

סטעפּאַנאָװאַ געפֿינט פֿאַר זיך אַ מוסטער אין די װערק פֿון שאַרלאָטע סאָלאָמאָן, אַ דײַטשיש־ייִדישער פֿרױ װאָס איז אומגעקומען אין אױשװיץ. אין משך פֿון אַ פּאָר יאָר, װאָס סאָלאָמאָן האָט זיך אױסבאַהאַלטן אין פֿראַנקרײַך, האָט זי געשאַפֿן אַ ריזיקע סעריע בילדער, װאָס פֿאַרפֿיקסירן פּרטימדיק פֿאַרשידענע מאָמענטן פֿון איר לעבן. די גאַנצע סעריע „לעבן? אָדער טעאַטער?”, װאָס באַשטײט פֿון 769 בילדער, איז צו גרױס און פֿאַרנעמיק כּדי מע זאָל זי קענען באַטראַכטן װי אַ גאַנצקײט. די געשיכטעס, װאָס די בילדער דערצײלן, צעלאָזן זיך אין אַ סך איבערגעפֿלאָכטענע פֿעדעם, װאָס לאָזן זיך ניט אױססדרן. 

„בײַ סאָלאָמאָן זײַנען אַלע גרענעצן אױסגעמעקט, און יעדן בלאַט קאָן מען באַטראַכטן אָן אַ סוף. אַלצדינג קומט דאָ פֿאָר אײנצײַטיק, כּלומרשט די קינסטלערין איז געװען אױסן צו פֿאַראײביקן אַלע באַװעגלעכע מאָמענטן פֿון אירע העלדן,” שרײַבט סטעפּאַנאָװאַ.

װען סטעפּאַנאָװאַ אַנטפּלעקט סוף־כּל־סוף איר אײגענע משפּחה־געשיכטע, געפֿינט זי דאָרט ניט קײן דראַמאַטישע מאָמענטן. אירע באָבע־זײדעס זײַנען געװען אַסימילירטע רוסישע ייִדן, װאָס זײַנען אױפֿגעװאַקסן מחוץ דעם אַלטן ייִדישן תּחום־המושבֿ. צװישן זײ — דאָקטױרים און אינזשענירן. און דאָך שלעפּט יעדע געשטאַלט נאָך זיך אַ קײט געשעענישן און איבערלעבונגען, װאָס פֿילן אױס די בלױזן אין דער מחברינס זעלבסט־באַװוּסטזײַן. אָבער לרובֿ פֿאַרבלײַבן די רעטענישן  פֿונעם עבֿר ניט געלײזט׃ „אַלץ, װאָס איז געװען אינטערעסאַנט, האָבן שױן אַנדערע צעשלעפּט פֿריִער, ניט װאַרטנדיק אױף מיר.” אין תּוך גענומען, איז סטעפּאַנאָװאַס משפּחה־געשיכטע גאַנץ טיפּיש און ניט זײער אָריגינעל. אינטערעסאַנטער פֿונעם תּוכן גופֿא איז איר אופֿן פֿון באַזיניקן די פֿאַרגאַנענהײט און צו פֿאַרקניפּן זיך מיט דער קײט פֿון דורות.

אָנהײב 1990ער יאָרן, װען זי איז געװען אַרום צװאַנציק יאָר אַלט, האָבן אירע עלטערן עמיגרירט קײן דײַטשלאַנד, און זי איז פֿאַרבליבן אַלײן אין רוסלאַנד. איר מאַמע איז געשטאָרבן מיט עטלעכע יאָר שפּעטער און ליגט אױפֿן אַלטן ייִדישן בית־עולם אין װירצבורג. אַזױ אַרום איז בעל־כּרחו אַנטשטאַנען אַ מין בריק צװישן צװײ תּקופֿות פֿון דער ייִדישער געשיכטע איבערן תּהום פֿונעם חורבן. אָבער די אײגענע חקירות אינעם עבֿר האָבן סטעפּאַנאָװאַ ניט דערנעערט צו אירע ייִדישע װאָרצלען. „די ערטער, װוּ עס פֿלעגן גײן, זיצן און זיך קושן מענטשן פֿון מײַן משפּחה, האָבן ניט געװאָלט זיך ברידערן מיט מיר.” סטעפּאַנאָװאַס בוך איז אַ מין דענקמאָל „דעם זיכּרון פֿון דעם זיכּרון”, איר לעצטער זײַ־געזונט דעם רוסיש־ייִדישן עבֿר, װאָס האָט זיך געצױגן, דורך צעבראָכענע און געדרײדלטע גענג, איבער דעם גאַנצן צװאַנציקסטן יאָרהונדערט.