געשיכטע

ווער וועט זײַן דער תּלין אין דער קאָוונער געטאָ?

So Who's Going To Be the Hangman in the Kovno Ghetto?

פֿון רמי נוידאָרפֿער

איך בין אַ פֿאָרשער פֿונעם חורבן בײַם תּל־אָבֿיבֿער אוניווערסיטעט און פֿאַרענדיק אַ דאָקטאָראַט וועגן דעם לעבן פֿון די ייִדן אין קאָוונער געטאָ. כ׳וויל אײַך דערציילן וועגן געוויסע דאָקומענטן וואָס איך האָב געפֿונען, וואָס שילדערן אַ שרעקלעכע דילעמע בײַ די געטאָ־אַסירים.

קאָוונע (אויף ליטוויש: קאַונאַס) איז געווען די „צײַטווײַליקע‟ קרוינשטאָט פֿון ליטע צווישן די צוויי וועלט־מלחמות. פֿאַר דער מלחמה האָבן דאָרטן געוווינט 140,000 מענטשן, אַ פֿערטל פֿון זיי — ייִדן. די פֿאַר־מלחמהיקע קאָוונע איז געווען אַ גרויסער צענטער פֿונעם ייִדישן קולטערעלן, רעליגיעזן און עקאָנאָמישן לעבן.

אין 1940 האָט דער סאָוועטן־פֿאַרבאַנד איבערגענומען ליטע. דעם 23סטן יוני 1941 זענען די דײַטשן אַרײַן אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד און איצט האָבן זיי איבערגענומען ליטע. די ליטווינער, וואָס האָבן פֿײַנט געהאַט די סאָוועטן, האָבן זיך פֿאַראייניקט מיט די דײַטשן און גענומען, אין איינעם מיט זיי, דורכפֿירן מאַסיווע פּאָגראָמען אין קאָוונע.

דעם 8טן יולי האָבן די אָקופּאַנטן געפֿאָדערט אַז די ייִדן זאָלן שאַפֿן אַ יודענראַט (אין קאָוונער געטאָ גופֿא האָט ער געהייסן די „עלטעסטענראַט‟), מאָביליזירן ייִדישע פּאָליציי־כּוחות און טרײַבן די ייִדן אין געטאָ אַרײַן. שוין דעם 15טן אויגוסט האָבן אַרום 29,000 ייִדן געוווינט אין דער שוין ענגער געטאָ, וואָס מע האָט געשאַפֿן אין דער אָרעמער פֿאָרשטאָט סלאָבאָדקע. צווישן אויגוסט און אָקטאָבער זענען 12,000 פֿון זיי דערהרגעט געוואָרן אין פֿאַרשידענע דײַטשישע אַקציעס, איבערהויפּט אין דער „גרויסער אַקציע‟ דעם 28טן אָקטאָבער.

דער הויפּטקוואַל פֿון מײַן פֿאָרשאַרבעט איז דער „וויליאַמפּאָלער אַרכיוו פֿון דער געטאָ־פּאָליציי.‟ דער אַרכיוו נעמט אַרײַן מער ווי 30,000 דאָקומענטן געשאַפֿן פֿון יולי 1941 ביזן סוף 1943. מע האָט פֿאָרויסגעזען, אַז די דײַטשן וועלן מסתּמא אַרעסטירן די וואָס פֿירן אָן מיטן אַרכיוו און דערפֿאַר האָט מען זיך געגרייט אים צו באַהאַלטן. במשך פֿון דער טרויעריק באַרימטער „קינדער־אַקציע‟, דעם 27סטן מאַרץ 1944, ווען מע האָט אויסגעשאָכטן 1,200 קינדער און זקנים פֿון קאָוונער געטאָ, ווי אויך די קאָמאַנדירער פֿון דער ייִדישער פּאָליציי, האָבן אַקטיוויסטן תּיכּף באַגראָבן דעם אַרכיוו.

אין 1964 האָט מען דעם אַרכיוו צופֿעליק אַנטדעקט אָבער מע האָט די דאָקומענטן ניט פֿאַרעפֿנטלעכט ביז נאָך דער אומאָפּהענגיקייט פֿון ליטע אין 1990. דער אַרכיוו נעמט אַרײַן אַ וויכטיק גבֿית־עדות, אָנגעשריבן בסוד דורך דער געטאָ־פּאָליציי, וואָס הייסט „די געשיכטע פֿון דער וויליאַמפּאָלער ייִדישער געטאָ־פּאָליציי.‟ די מחברים, וואָס האָבן, פֿאַרשטייט זיך, געוואָלט בלײַבן אַנאָנים, האָבן געשריבן די ווײַטערדיקע שורות וועגן זיך אַליין:

 

 

איינער פֿון די אינטערעסאַנסטע אַספּעקטן פֿון די דאָקומענטן איז אַז מע קען זען ווי דער פּאָליציי־היסטאָריקער פּרובירט צו רעדן דירעקט צום צוקונפֿטדיקן היסטאָריקער כּדי ער זאָל פֿאַרשטיין די דילעמעס פֿון די געטאָ־ייִדן און שילדערן ווי אַזוי זיי האָבן פֿאַרשטאַנען זייער מצבֿ און די אופֿנים ווי זיי האָבן פּרובירט צו לייזן די דילעמעס.

דעם 16טן נאָוועמבער 1942 האָט אַ באַוואָפֿנטער ביתּ״ריסט (ביתּ״ר איז געווען אַן עקסטרעם־רעכטע ציוניסטישע באַוועגונג געשאַפֿן פֿון זאבֿ זשאַבאָטינסקי) מיטן נאָמען נחום מעק פּרובירט זיך אַרויסגנבֿענען דורכן געטאָ־פּאַרקאַן. ווען די דײַטשישע וועכטער האָבן אים דערזען און זענען געלאָפֿן אים אָפּצוהאַלטן, האָט ער אַרויסגענומען אַ רעוואָלווער און געזאָגט „הערן, הערן, לאָזט מיך געמאַך אָדער איך גיי שיסן!‟ דערנאָך האָט ער טאַקע געשאָסן אויף די דײַטשן. די געטאָ־וועכטער האָבן אים גלײַך אַרעסטירט.

דער „געשטאַפּאָ‟ איז אַרײַנגעקומען אין שטאָט און האָט דערפֿאַר אַרעסטירט די פֿאַרוואַלטער פֿונעם „עלטעסטענראַט.‟ אַלע ייִדישע געטאָ־פּאָליציאַנטן האָבן געוואַרט, די דײַטשן זאָלן זיך אָט־אָט נוקם זײַן אין זיי. באַלד האָט מען דערהערט די גזירה: אויב מע אַרעסטירט ניט 20 מענטשן צום דערשיסן ווי נקמה פֿאַר מעקס אַטאַק, וועט מען אומברענגען אַלע פֿאַרוואַלטער פֿונעם „עלטעסטענראַט.‟

 

 

צוליב עפּעס אַ סיבה האָבן די דײַטשן צום סוף ניט דערשאָסן די אומשולדיקע אַרעסטאַנטן. אַנשטאָט דעם האָבן זיי זיך באַפֿרידיקט מיט הייסן די ייִדן אַליין אויפֿהענגען מעק און זײַנע נאָענטע קרובֿים — זײַן פֿרוי און שוועסטער — פֿאַרן גאַנצן געטאָ. מע האָט געצוווּנגען אַלעמען צו קוקן. אַלע ייִדן האָבן גוט געוווּסט, אַז אויב מע וועט ניט דערהרגענען מעקס משפּחה, וועלן די דײַטשן אַלעמען אומברענגען.

בײַ די ייִדישע פּאָליציאַנטן איז געשטאַנען אַ מאָראַלישע דילעמע: קיינער האָט ניט געוואָלט באַשטימען אַ תּלין, בפֿרט נישט קיין ייִד, וואָס זאָל דורכפֿירן די עקזעקוציע. האָבן זיי באַשלאָסן צו וואַרפֿן גורל. דעם 18טן נאָוועמבער האָבן זיך פֿאַרזאַמלט אַלע אָנפֿירער פֿון דער געטאָ־פּאָליציי. בעת דער זעלטענער אַסיפֿה האָבן זיי אַלע אונטערגעשריבן אַ דאָקומענט וואָס האָט אויף ייִדיש פּרטימדיק באַשריבן די לאָטעריע, וואָס מע וועט דורכפֿירן כּדי אויסצוקלײַבן אַ תּלין. יעדער פּאָליציאַנט האָט גענומען פֿון אַ קופּע אַ צעטל. זעקס פּאָליציאַנטן, אַרײַנגערעכט דרײַ אָפֿיצירן, האָבן פֿאָרגעלייענט דעם רעזולטאַט. דער דאָקומענט, צוזאַמען מיט אַ פּאָר מוסטער־צעטלעך, זענען באַגראָבן געוואָרן אינעם אַרכיוו. זיי האָבן געוואָלט אַז מיר, די קומענדיקע דורות, זאָלן פּסקענען אויף זייער שוידערלעכן אַקט.

 

 

די פּאָליציי האָבן אָבער באַוויזן זיך אַרויסצודרייען דערפֿון דורך אַן אַנדער צווייפֿלהאַפֿטיקן באַשלוס: זיי האָבן געפֿונען צוויי פֿאַרברעכער פֿון דער געטאָ־תּפֿיסה וואָס האָבן מסכּים געווען צו דינען ווי תּלינים אויפֿן תּנאי, אַז מע זאָל זיי באַפֿרײַען. נאָך דער עקזעקוציע האָבן זיך די נאָכווייענישן דערפֿון ניט געענדיקט. דער פּחד איז געווען גרויס און אַלע ייִדן האָבן געדאַרפֿט אויסשטיין נאָך שווערע דילעמעס.

נאָך דעם וואָס מע האָט אויפֿגעהאָנגען מעקן, האָבן די מחברים פֿון דער געשיכטע באַשריבן דעם ענין מיט די ווײַטערדיקע טראַגישע ווערטער:

 

 

זאָל מען אייביק געדענקען דעם דאָזיקן פֿאַרגעסענעם העלד.