װי עגנון לעבט אויף בוטשאָטש דורך זײַן כּוח־הדמיון

How Agnon Rebuilt Buczacz with His Imagination

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published February 04, 2018.

אַלאַן מינץ
„אָבֿותדיקע מעשׂיות: אַז מע לייענט די בוטשאָטשער דערציילונגען פֿון ש. י. עגנון‟
(סטאַנפֿאָרד־יוניווערסיטי פּרעס‟, 2017)

נאָך זײַן טױט האָט דער העברעיִשער קלאַסיקער שמואל־יוסף עגנון איבערגעלאָזט צװײ גרױסע ניט־פֿאַרענדיקטע װערק, איבער װעלכע ער האָט געאַרבעט די לעצטע יאָרן פֿון זײַן לעבן: דעם ראָמאַן „שירה” און דעם ציקל מעשׂיות װעגן זײַן הײמשטאָט בוטשאָטש (ביטשוטש) אין גאַליציע.

„שירה”, אַ מאָדערנער ראַמאָן װעגן ליבע צװישן אַן עלטערן פּראָפֿעסאָר און אַ יונגער קראַנקן־שװעסטער אין ירושלים, האָט אױפֿגעװעקט אַ לעבעדיקן אינטערעס בײַ די לייענער, אָבער דאָס זאַמלבוך „עיר ומלואה” („די שטאָט און װאָס איז דערין”) איז פֿאַרבליבן קױם באַמערקט. פּראָפֿעסאָר אַלאַן מינץ ע״ה, דערקלערט דעם אונטערשיד אין דעם אָפּרוף אױף עגנונס צװײ לעצטע ביכער: „בעת עגנון איז געװען טיף פֿאַרטאָן אין אױפֿבױען די שטאָט בוטשאָטש, איז דוד בן־גוריון געװען פֿאַרנומען אין בױען אַ מדינה.” אין 1973 זײַנען די מעשׂיות פֿון דער אַלטער גאַליציאַנער שטאָט געװען ניט איבעריק אינטערעסאַנט פֿאַרן ישׂראלדיקן עולם.

מיט דער צײַט האָט אָבער דער אינטערעס צו עגנונס מערקװירדיקן שעפֿערישן אױפֿטו בהדרגה גענומען װאַקסן. און איצט האָט דער ענגלישער לײענער סוף־כּל־סוף באַקומען אַ מעגלעכקײט זיך צו באַקענען סײַ מיט אַן אױסקלײַב פֿונעם בוך גופֿא, סײַ מיט דער גרונדיקער פֿאָרשערישער שטודיע פֿון פּראָפֿעסאָר מינץ. די קאַפּיטלען אין „עיר ומלואה” געהערן דער עיקר צו צװײ דערצײלערישע זשאַנערס, דערקלערט מינץ: מעשׂיות און סיפּורים. אַ מעשׂה װיקלט זיך כּסדר אַרום עפּעס אַ חפֿץ, װאָס דינט װי איר קערן. זי דערצײלט װעגן מעשׂים פֿון פֿרומקײט, װאָס זײַנען אַזױ אָדער אַנדערש פֿאַרקניפּט מיט אָט דעם חפֿץ. פֿאַרן סיפּור איז אַ חפֿץ ניט מער װי אַ תּירוץ פֿאַר דערצײלן אַ לענגערע געשיכטע, װאָס איר פֿאָדעם קאָן זיך ציִען העט װײַט פֿונעם מקור. אַ סיפּור קאָן דױערן לענגער פֿון אַ מעשׂה און כּלערלײ מערקװירדיקע חפֿצים פֿאַרנעמען טאַקע אַ חשובֿ אָרט אין עגנונס ליטעראַרישן בוטשאָטש. להיפּוך צו זכרונות, װאָס דערצײלן װעגן פּערזענלעכע איבערלעבונגען פֿון עלטערע מיטצײַטלער, שעפּט עגנונס כּוח־הדמיון זײַן שטאָף פֿונעם טיפֿערן עבֿר, װאָס האָט זיך ניט אָפּגעהיט אינעם לעבעדיקן זכּרון. די האַנדלונג פֿון זײַנע געשיכטעס קומט פֿאָר כּסדר צװישן דעם זיבעצנטן און מיטן־נײַנצנטן יאָרהונדערט, „װען בוטשאָטש איז געװען ביטשוט”. די חפֿצים דינען דעם דערצײלער פֿאַר פֿאַרלאָזלעכע װעגװײַזערס אין זײַנע װאַנדערונגען איבער דער אַלטער שטאָט.

מינץ פֿאַרגלײַכט עגנון מיט אַן אַרכעאָלאָג, װאָס גראָבט אױס די היסטאָרישע שיכטן אײנע נאָך דער אַנדערער. קודם־כּל איז ער פֿאַראינטערעסירט אין די ערטער פֿון ייִדישקײט, די אַלטע בתּי־מדרשים און שילן, און זײערע היטער, רבנים, חזנים און שמשׂים. דער דערצײלער פֿירט דעם לײענער אַרום דער שטאָט, װײַזט אים דעם מאַרק, דעם שטאָטראָט, די בריק איבערן טײַך סטריפּע, און װײַטער צו דער קריסטלעכער געגנט. די שטאָט לעבט װײַטער אין זײַן כּוח־המדמה, כאָטש אין דער װירקלעכקײט האָט דער ייִדישער בוטשאָטש נאָכן חורבן שױן מער ניט עקזיסטירט.

װי אַזױ זשע איז עגנון בכּוח אונטערצוהאַלטן דעם באַלאַנס צװישן אַמאָל און הײַנט? זײַן גרעסטע קינסטלערישע המצאָה איז די פּערזאָן פֿונעם דערצײלער, האַלט מינץ. עגנונס דערצײלער האָט צװײ פּנימער׃ װי אַן אַלטער פּנקס, רעדט ער אינעם רשות פֿון דער קהילה־קדושה, אָבער אײנצײַטיק פֿאַרמאָגט ער אַ מאָדערנעם יחידישן קול. עגנון איז געװען אַ בקי און אַ מבֿין אױף אַלטע ספֿרים, אָבער ער איז געװען אױך גוט אָנגעלײענט אין דער מאָדערנער אײראָפּעיִשער ליטעראַטור. פֿון אָט די צװײ מקורים האָט עגנון געשעפּט יניקה פֿאַר זײַן סינטעטישן ליטעראַרישן אױפֿטו. ביז די סאַמע לעצטע יאָרן זײַנע האָט ער ממשיך געװען זײַנע סטיליסטישע עקספּערימענטן, און די דערצײלערישע שטים פֿון „עיר ומלואה” געהערט צו די סאַמע שענסטע ליטעראַרישע דערגרײכונגען זײַנע, שרײַבט מינץ.

מינץ אַנטפּלעקט אין עגנונס דערצײלערישן סטיל אינטערעסאַנטע פּאַראַלעלן מיט אגדות, מדרשים און דרשות פֿון אײן זײַט, און מיט די ענגלישע ראָמאַנען פֿונעם אַכצנטן יאָרהונדערט פֿון דער צװײטער. עס דאַכט זיך אָבער, אַז עס פֿעלט אין אָט דעם אַנאַליז נאָך אײן ליטעראַרישע טראַדיציע, מיט װעלכער עגנון איז אױך געװען גוט באַקאַנט. זײַן דערצײלער, פּונקט װי עגנון אַלײן, האָט בלי־ספֿק געלײענט מענדעלע, שלום־עליכמען און פּרצן. יעדער פֿון די דרײַ ייִדישע קלאַסיקער האָט געשאַפֿן אַן אײגענע נאַראַטיװע טעכניק, װאָס האָט צונױפֿגעשמאָלצן די ייִדישע און די אײראָפּעיִשע טראַדיציעס. אַזױ װי בײַ עגנונען, זײַנען זײערע דערצײלער געװען אי אײַנגעװאָרצלט אין ייִדישקײט, אי באַהאַװנט אין די הילכות פֿון דער מאָדערנער ליטעראַטור. דאָס מײנט ניט, חלילה, אַז עגנון האָט נאָכגעמאַכט זײער סטיל. נאָר להיפּוך, װי אַ העברעיִסט און רעליגיעזער ציוניסט, האָט ער זיך שעפֿעריש געראַנגלט מיט זײַנע װעלטלעכע גלותדיקע ייִדישע פֿירגײער. און דװקא דאָס מאַכט עגנונס דיאַלאָג מיט די ייִדישע קלאַסיקער לעבעדיק און געשפּאַנט.

װער זשע זײַנען געװען די לײענער, װאָס עגנון האָט געהאַט אין זינען? דאָס בוך, דערקלערט מינץ, „אָפּערירט אױף צװײ פֿרעקװענצן”. עגנון װענדעט זיך קודם־כּל צו זײַנע מיטצײַטלער, אָבער מיט זײַן דערצײלן ברענגט ער זײ צוריק אין דער פֿאַרגאַנגענער צײַט אַרײַן. ער רעדט צו דעם הײַנטיקן עולם אין אַ שטים, װאָס קלינגט אַלט־פֿעטעריש, אָבער ער איז גוט געװױר פֿון דער מאָדערנער סענסיטיװקײט. אַזױ אַרום ברענגט עגנונס לעצטע שאַפֿונג צונױף דעם װײַטן אַמאָל מיטן הײַנט.