מענדעלעס ליבשאַפֿט צו דער נאַטור

Mendele's Love of Nature


פֿון דניאלה מאַוער

Published March 14, 2018.

זײַנע ערשטע אײַנדרוקן איבער דער נאַטור האָט דער יונגער שלום יעקב שוין אײַנגעזאַפּט אין זײַן היימשטעטל מעלניקי. מעלניקי איז געווען אַרומגערינגלט „פֿון גרויסע וועלדער פֿול מיט וואַסער, אין וועלכע עס זײַנען געווען וועלף און בערן, ווי אויך כּל־המינים פֿייגל. אַ ברייטער טײַך איז געפֿלאָסן און אַדורך צווישן די ביימער פֿון וואַלד, אַ טײַך וואָס איז דערגאַנגען ביז דער מיל פֿון זײַן שטיפֿפֿאָטער, און האָט געדרייט די מיל, און ווילדע גענדז צוזאַמען מיט כּל־המינים וואַסער־עופֿות האָבן געקוויטשעט דאָרט וווּ זיי האָבן געשטעקט אין געמויזעכץ.‟

אין שטעטל מעלניקי האָט אַבראָמאָוויץ זײַן ברית אָפּגעמאַכט מיט דער נאַטור. זײַן שאַרפֿער בליק אויף דער נאַטור איז אייגנאַרטיק, בפֿרט אין זײַן תּקופֿה. די צונויפֿמישונג פֿונעם משׂכילישן טאַטן מיט דער רוחניותדיקער מאַמען, האָט געפֿירט צו דעם אַז אַבראַמאָוויטש איז אויפֿגעוואַקסן אין אַ שטוב וווּ שוין בײַ נײַן יאָר אַלט האָט ער געקענט דעם גאַנצן תּנ״ך אויף אויסנווייניק צוזאַמען מיט תּרגום אונקולוס. דערצו האָט ער געקענט גוט מאָלן און איז געוואָרן אַ באַגאַבטער קינסטלער מיט זייער אַ רײַכן דמיון. אין זײַן הקדמה צו „דאָס קליינע מענטשעלע‟, פּרוּווט מענדעלע צו דערקלערן זײַן אינעווייניקסטן דראַנג צו וואַנדערן פֿון אָרט צו אָרט אַפֿילו אַז דאָס גיט אים נאָר קנאַפּע פֿאַרדינסטן:

רבותי, איך בין זיך מודה! אַ מין חולשה אַזוינע האָב איך פֿון קליינווײַז אויף, נישט פֿאַר ייִדן געדאַכט, וואָס אויף זייער לשון הייסט עס ‘ליבשאַפֿט צו דער נאַטור’, דאָס הייסט צו אַלצדינג, וואָס וואַקסט, וואָס שפּראָצט, וואָס לעבט, וואָס געפֿינט זיך אין דער וועלט. עס ציט מיך, ציט, ניט פֿאַר אײַך געזאָגט געוואָרן!

מע קען שוין מענדעלען גוט דערקענען אין „ספֿר תּולדת הטבֿע‟*, דער באַוווּסטער באַנײַער פֿון דער העברעיִשער שפּראַך און ליטעראַטור. אַבראַמאָוויטש האָט זיך מיט דעם חיבור באַשעפֿטיקט נישט ווייניקער פֿון צען יאָר און די דרײַ בענד צוזאַמען רעכענען אַרײַן אַרום 1,300 זײַטלעך.

אויף יעדער שער־בלאַט פֿון די „ספֿר תּולדת הטבֿע‟ ביכער מעלדעט אַבראַמאָוויטש אַז דאָס בוך „רעדט וועגן דרײַ זאַכן אויף וועלכע די וועלט שטייט: אויף דאָס לעבעדיקע, אויפֿן געוויקס און אויף דאָס אומבאַלעבטע‟. בפּועל־ממש האָט אַבראַמאָוויטש נאָר געשריבן וועגן דעם וואָס לעבט, כאָטש דאָס געוויקס און דאָס אומבאַלעבטע פֿאַרנעמען אַ זייער וויכטיקן אָרט אין זײַנע מעשיות. דער ערשטער באַנד פֿאַרנעמט זיך מיט די זויג־חיות און איז אַן איבעזעצונג פֿון ה. א.לענטסעס בוך, און די צוויי אַנדערע בענד זענען נישט נאָר איבערזעצונגען פֿון לענטס, נאָר אַן אָפּקלײַב פֿון אויך אַנדערע מקורים וואָס אַבראַמאָוויטש האָט פֿאַרטײַטשט. בײַם סוף האָט אַבראַמאָוויטש אויך געגעבן אַ צוהאַנג מיט דערקלערונגען פֿון נעמען פֿון אַלע עופֿות וואָס קומען פֿאָר אינעם תּנ”ך, אין דער גמרא און אין די מדרשים.

אין זײַן הקדמה דערקלערט אַבראַמאָוויטש דעם לייענער די מעלות פֿונעם בוך און וועלכע נוצן קען דער לייענער האָבן:

• דער מאָראַלישער נוץ: דער מענטש וועט אײַנזיין זײַן נישטיקייט וויזאַווי דעם אומענדלעכן קאָסמאָס און די כּל־המינים ברואים וואָס לעבן דאָרט.

• דער תּורהדיקער נוץ: זיך באַקענען מיט דער נאַטור וועט אַרויסהעלפֿן בעסער צו פֿאַרשטיין דאָס וואָס עס שטייט געשריבן אין דער תּורה און אין דער גמרא וועגן בהמות, חיות, עופֿות און פֿיש, וועלכע פֿון זיי זענען לויטער ריין, וועלכע זענען טמא און אויך דיני כּלאיים. דאָס אַלץ איז אָפּהענגיק פֿון אַ באַקאַנטשאַפֿט מיט דער נאַטור.

• די גשמיותדיקע פּעולה: דער מענטש באַניצט זיך דאָך מיט דער נאַטור פֿאַר זײַנע הצטרכותן, איז עס זייער כּדאי צו לערנען זיך וועגן די חיות, אַנישט וועט ער נישט וויסן ווי אַזוי זיך אומצוגיין מיט זיי און אויסניצן די דאָזיקע ידיעות.

אין אָט די דרײַ בענד האָט אַבראַמאָוויטש אַ סך מחדש געווען; ער האָט „באַשאַפֿן נײַע נעמען פֿאַר די חיות, נאָר אין פֿאַל ווען ער האָט נישט געפֿונען פֿאַר זיי אוראַלטע און באַוווּסטע נעמען פֿאַר די חיות‟. אַזוי האָט ער געהאַנדלט ווײַל אַבראַמאָוויטש האָט נישט געוואָלט באַשטימען נעמען פֿאַר די עופֿות וואָס ווערן דערמאָנט אין דער גמרא, טאָמער וועט חלילה געשען אַז מע וועט כּשרן עופֿות וואָס זענען טמא, אָדער מע וועט טרייף מאַכן עופֿות וואָס זענען כּשר. אַבראַמאָוויטש איז געווען שטאָלץ מיט זיך פֿאַר דעם וואָס ער האָט געפֿונען און אויך דערטראַכט, אַנטדעקט און מחדש געווען העברעיִשע נעמען פֿאַר חיות: „איך, דער אַרויסגעבער פֿון אַ בוך מיט אַ שלל בעלי־חיים, וועל איך זיי אַלע אַ נאָמען געבן — אַ יד־ושם אין דער העברעישער ליטעראַטור.‟

און ער איז גערעכט! ווי אַזוי וואָלטן די נאַטור־וויסנטשאַפֿטלעכע ביכער אויף העברעיִש בכלל אויסגעזען, אָן אַזוינע נעמען ווי, למשל, עפרוני (דער לאַרך) און קוקיאה (די קוקאַווקע)?

דער פֿערטער באַנד איז ער שוין נישט מצליח געווען אַרויסצוגעבן ווײַל ער האָט נישט געהאַט גענוג געלט אים צו דרוקן. אַבראַמאָוויטש האָט זײַן גאַנץ לעבן געהאַלטן טײַער דאָס בוך „ספֿר תּולדת הטבֿע‟. אויך אין זײַנע לעצטע יאָרן האָט ער נאָך געהאַט אין זינען דאָס בוך צו דערהײַנטיקן און אַרויסצוגעבן. ער האָט אַפֿילו געשריבן אַ נײַע הקדמה, וואָס ליגט ביזן הײַנטיקן טאָג בײַם „דביר־פֿאַרלאַג‟, אין ארץ־ישׂראל.

עס איז נישט קיין גרויסער חידוש אַז אין די זעלביקע יאָרן, ווען אַבראַמאָוויטש האָט באַאַרבעט דעם „ספֿר תּולדת הטבֿע‟, דערשײַנען דווקא דאַן אַ סך באַשרײַבונגען מיט פֿאַרוווּנדערונג און ליבשאַפֿט צו דער נאַטור. אין די דאָזיקע מעשׂיות לייגט אַבראַמאָוויטש דעם טראָפּ אויף דער נאַטור ווי אַ מאָלער, און שילדערט מיט התפּעלות די נאַטור און די חיות — ווי אַ פּאָעט.

איצט וויל איך שטעלן דעם טראָפּ אויף מענדעלע מוכר־ספֿרימס „פֿישקע דער קרומער, אַ מעשׂה פֿון ייִדישע אָרעמע לײַט‟ (1869; נײַער נוסח 1888). אין יאָר 1869, ווען אַבראַמאָוויטש איז אַריבערגעפֿאָרן קיין זשיטאָמיר, איז אַרויס זײַן נײַע נאָוועלע, וועלכע איז געווען אין איר ערשטן נוסח אַ קליין ביכל פֿון 45 זײַטלעך. אין זעלבן יאָר איז אויך אַרויס דער דריטער באַנד פֿון „ספֿר תּולדת הטבֿע‟ וועגן די שרצים. ערשט אין יאָר 1888 האָט מענדעלע פֿאַרברייטערט דעם ראָמאַן, ווי מיר קענען אים הײַנט צו טאָג.

בעת אַבראַמאָוויטש איז געוואָרן אַ יורד, האָט ער באַוויליקט אָנצונעמען דעם פֿאָרשלאָג פֿון דער חבֿרה „מפיצי השׂכּלה‟ און איז געוואָרן דער מנהל פֿון אַ תּלמוד־תּורה אין אָדעס. מנשה מרגלית, אַ גוטער פֿרײַנד אבראָמאָוויטשעס וועלכער איז געווען פֿאַרבונדן מיט די השׂכּלה־חבֿרה, האָט אים געהאָלפֿן די שטעלע צו באַקומען.

למעשׂה האָט אַבראַמאָוויטש זײַן הקדמה צו „פֿישקע דער קרומער‟ באַגלייט מיט אַ בריוו צו מנשה מרגלית:

יאָ, טײַערער פֿרײַנד, דורך אײַך האָב איך באַקומען ווידער אַ ברען צום שרײַבן — און אָט האָט איר אײַך הײַנט, בעוונותינו הרבים, טאַקע ווידער אַ טאָרבע: אַ פֿישקע דעם קרומען […] איך ווייס, אַז מײַן פֿישקע דער קרומער איז עפּעס נישט אַזאַ מתּנה אויף אָפּצודאַנקען אײַך מיט אים פֿאַר אײַער פֿרײַנדשאַפֿט, נאָר וויסנדיק בײַ מיר אײַער גוט האַרץ. …פֿאַרהאָף איך, אַז איר וועט מײַן אָרעמען פֿישקען אויפֿנעמען מיט אַ ברוך הבא.

דער ראָמאַן „פֿישקע דער קרומער‟ הייבט זיך אָן מיט אַ געמעל פֿון לאַנדשאַפֿט־מאָלערײַען מיט אַ פּויערוישער שטימונג. באַלד אויף דער ערשטער זײַט פֿונעם ראָמאַן, פֿירט אונדז מענדעלע אַרײַן אין דער אַטמאָספֿער:

קוים גיט אַ שײַן די ליכטיקע זון און זומערלעב אין דעם לאַנד, מענטשן ווערן ווי נײַ געבוירן און דאָס האַרץ פֿרייט זיך אין זיי, קוקנדיק אויף גאָטס וועלט דער שיינער — דענסטמאָל הייבט בײַ ייִדן זיך אָן די רעכטע אומעטיקע צײַט, צו קלאָגן און פֿאַרגיסן טרערן… מעשׂה שׂטן אָבער איז זי, די נאַטור, ווי הייסט מען עס, געווען וווּנדערשיין, גאָר אַ בילד. און עס האָט מיך געצויגן, עפּעס ווי אַ כּישוף, אַ קוק צו טאָן. איך האָב אַ היפּשע צײַט מיך געראַנגלט מיט מיר אַליין. דער יצר־טובֿ זאָגט: „פֿע! מען טאָר נישט!”…דער יצר־הרע אַקעגן טאָרעט: „נישקשה! האָב הנאה, נאַרעלע!” […] און עפֿנט מיר דערבײַ טאַקע איין אויג. עס טוט מיר אַ שײַן, נאָר ווי אויף צו להכעיס, עפּעס אַ בילד שיינע פּאַנאָראַמע: פֿעלדער געשפּרענקלט מיט בליִענדיקער רעטשקע, ווײַס ווי שניי, נעבן געלב גילדענע ראַצעמאָרענע פּאַסן פֿון ווייץ און מאַט גרינלעכע, הויך געוואַקסענע קוקורוזעס; אַ שיינער, גרינער טאָל, באַדעקט פֿון ביידע זײַטן מיט וועלדלעך ניסביימער; אונטן פֿלייצט אַ טײַכל, ריין, קלאָר ווי קרישטאָל, אין וועלכן עס טוקן זיך די שטראַלן פֿון דער זון און באַלייגן עס מיט פֿינקלדיקע גילדענע פֿליטערלעך. די שאָף און די קי אויף דער פּאַשע דאָרט זעען פֿון דער ווײַטנס אויס ווי טונקעלע, געפֿלעקטע פּינטלעך. „פֿע, פֿע ! — מוסרט מיך דער יצר־טובֿ מיט יענע ווערטער פֿונעם פּרק: אַ ייִד אונטערוועגנס, אַז ער איז מפֿסיק דאָס לערנען און זאָגט “ווי שיין דער בוים איז, ווי שיין דאָס פֿעלד‟, איז גלײַך ווי ער טוט זיך אַליין אַ מעשׂה אָן”. דער יצר־הרע אָבער פֿאַרטראָגט מיר אונטער דער נאָז מחיהדיקע ריחות פֿון סטערטעס היי, געווירץ און קרײַטכצער, וואָס צעגייען אין אַלע אבֿרים; ער צעגיסט זיך אין קונציקע ניגונים פֿון אַלערליי שפּיל־פֿייגלעך, וואָס קיצלען בײַ דער נשמה; ער לאָזט מיך פֿילן אויף מײַן פּנים אַ וואַרעם ווינטעלע, וואָס קרײַזלט מיר די פּאות, שושקעט ער מיר אין די אויערן: „קוק, האָב הנאה און זײַ אַ מענטש, דו נאַרישער ייִד איינער!‟

מענדעלע שיסט אויס מיט ספּעקטאַקולערע לאַנדשאַפֿטלעכע באַשרײַבונגען, הגם ס’איז דעם שבֿעה־עשׂר בתּמוז פֿאַסטטאָג, און ער דאַרף באַוויינען דעם חורבן בית־המקדש. מענדעלע איז דערשטוינט און פֿול מיט פֿאַרערונג פֿאַר גאָטס באַשאַף: דער בלויער הימל, די זון און די שטערן, די וועלדעלעך, דאָס גרינע גראָז, דער אויפֿבלי, די ביימער און אויך די חיות. מיר באַקומען אַ בילד פֿון אַ ייִד אײַנגעהילט אין זײַן טלית, אויסגעצירט מיט תּפֿילין, וועלכער סטאַרעט זיך אַ לאַנגע שעה צײַט נישט צו קוויקן זיך מיט די שטראַלן פֿון דער נאַטור און זיך נישט איבערגעבן דער לאַנדשאַפֿט. מענדעלע קען נישט פֿארשטיין ווי אַזוי דער זעלבער גאָט, וועלכער האָט די דאָזיקע שיינקייט באַשאַפֿן, באַפֿעלט זײַן פֿאָלק צו לײַדן און פֿאַסטן דווקא אין דער תּקופֿה פֿון שוויצן און היץ.

אָט דער דאָזיקער ווידעראַנאַנד, צווישן דער נאַטור און דער רעליגיע, איז אייגנטלעך אַ סתּירה וועלכע מענדעלע טראָגט מיט זיך זײַן גאַנץ לעבן. די סתּירה צווישן דער אַלטער וועלט און דער נײַער — די השׂכּלה, און די שוועריקייט צו זײַן אַ פֿרומער יִיד אין אַ פּראָגרעסיווער וועלט.

מיר דאַכט זיך אַז דער אָנהייב פֿון מענדעלעס „פֿישקע דער קרומער‟ דערמאָנט אַ סך אינעם אָנהייב פֿון אַבראַמאָוויטשעס „ספֿר תּולדת הטבֿע‟:

און אַז די זון האָט אויסגעשטראַלט צום דריטן מאָל מיט איר גאַנצן פּראַכט, צו באַלײַכטן די נײַ געוואָרענע יבשה מיט אירע אײַנוווינער זײַנען געשאַפֿן געוואָרן צוזאַמען מיט פֿרימאָרגן־שטערן דער זעקסטער טאָג פֿון וועלטבאַשאַף. און עס האָבן געפֿיטערט אַלע געטלעכע ברואים אין די הויכן, צו באַדאַנקען דעם אייבערשטן זײַן גענאָד פֿאַר דעם וואָס ער האָט זיי באַשאַפֿן, און עס איז געוואָרן אַ גרויסע ליכט און אַ שׂמחה אין די הימלען; און די ערד האָט אַרויסגעבראַכט גראָז, קרײַטעכץ וואָס גיט אַרויס זאָמען לויט זײַנע מינים, און ביימער וואָס טראָגן פֿרוכט; וואַסער־אָפּגרונדן האָבן זיך צוזאַמענגעהעפֿט און עס זײַנען געוואָרן גרויסע ימען און אָזערעס. דאָ וועט פֿיטערן אַ קעלבל אויף גראָזיקע פֿיטערפּלעצער און אַן אָקס, ווי אַ בול באַהאָרנט, באַקלוינט, וועט אַרומוואַנדערן איבער די בערג פֿון זיין פּאַשע און דאָרט, אין דער געדיכטעניש פֿון די וואַלדביימער, וועט ליגן אויסגעצויגן דער לייב — קיין ווילדע חיה וועט ניט אַרויפֿגיין אויף אים — צו זײַן באַשירעמט פֿון העלישן זונפֿלאַם פֿון אַ מאָרגנדיקן טאָג, און אַ וואָלף וועט הויזן מיט אַ שעפּס אויף אַ ברייטן אויסשפּרייט און אַ לעמפּערט מיט אַ ציקעלע וועט הויערן […] און גאָט האָט געזען אַז דאָס איז גוט!

ביז אַהער האָט אַבראַמאָוויטש באַשריבן די באַשאַפֿונג פֿון דער הפֿלא־ופֿלאדיקע נאַטור פֿון דער וועלט, אָבער זייער גיך איז ער ממשיך מיט זײַנע שאַרפֿע באַוואָרענישן:

ווײַל אַלע באַשעפֿעניש אויף דער ערד האָבן ווי פֿידעל־סטרונעס בנעימותדיק אויסגעשטאַט, לויט אַ סדר און אַ מערכה ווי עס דאַרף צו זײַן, און אויב נאָר עס וועט אַ קינסטלער טאָן אַ ריר מיט דער האַנט און וועט אויסשפּילן ניגונים, און פֿון עק וועלט וועט מען זמירות דערהערן, אַ לויב געזאַנג צום באַשאַפֿער פֿון דער וועלט, די פּראַכט פֿון ווונדערבאַרן באַשאַף! […] דאָך אָבער — די פֿידל איז גרייט און עס נישטאָ קיין קול און קיין ענטפֿער, זײַנע סטרונעס זיינען אָנגעצויגן אָבער קיינער שפּילט נישט אויף זיי, […] וואַס טוען העלפֿן אַלע אָנגעגרייטע סדרים און געפֿעליקייטן אויב עס איז נישטאָ ווער עס זאָל זיי דערהייבן און אָפּשאַצן?! און וואָס טויג די גאַנצע הנאה אויב עס איז נישט פֿאַראַן ווער עס זאָל אים הנאה טאָן ?! און וואָס איז ווערט אַל דאָס גוטס אויף דער ערד אויב עס איז נישטאָ אַ וויליקע נשמה וואָס זאָל דערפֿילן אָט דאָס גוטס און אַלע אָט די טײַערער שיינקייטן?! [די פֿעטע אותיות זענען מײַנע — ד.מ.]

אין זײַך בוך וועגן מענדעלען, דערקלערט ש. ניגער אַז אין אָט דעם ציטאַט וועלכער איך האָב פֿריִער געבראַכט פֿונעם ראָמאַן „פֿישקע דער קרומער‟, ראַנגלען זיך די צוויי מענדעלעס. מענדעלע דער קינסטלער מיט מענדעלען דעם קעמפֿער, ביז זיי זײַנען דערגאַנגען צום סוף פֿונעם געשלעג. דער קינסטלער, דער יצר־הרע, האָט געלערנט דעם יצר־הטובֿ, דעם „למדן‟, אַ ביסל השׂכּלה און מוסר. דערפֿאַר קען מענדעלע אין „פֿישקע דער קרומער‟ זיך אַ ביסל פֿאַרגינען הנאה האָבן פֿון דער נאַטור. ניגער מיינט אַז אין דעם דאָזיקן ראָמאַן פֿאַרגינט זיך מענדעלע נישט נאָר הנאה האָבן פֿון דער נאַטור, נאָר אויך הנאה האָבן פֿונעם פֿאָלק ייִדן, צוויי ענינים מיט וועלכע מענדעלע פֿילט זיך זייער נאָענט.

מענדעלע האָט ליב געהאַט אַלע בריות, פֿון די קלענסטע ביז די גרעסטע. אַ שיינעם בײַשפּיל פֿאַר דעם קען מען אָנטרעפֿן אין ראָמאַן:

עס שטינקט וואַנצן! […] איך פֿאַרלאָז מײַן געלעגער, שפּרינג אַראָפּ גלײַך צום פֿענצטער, צו אָטעמען אַ ביסל פֿרײַ און טו אַ קוק אין דרויסן אויף גאָטס וועלט… אויפֿן בלויען הימל שטיל רויִק גייט די גילדענע לבֿנה, איר שײַנענדיק פּנים איז זייער ערנסט, עפּעס שאַטרק פֿאַרטראַכט. שאַ אַרום און אַרום! […] אויפֿן האַרצן ווערט מיר גרינגער. עפּעס וואַרעמט מיך אינעווייניק אַ געפֿיל פֿון האָפֿענונג און טרייסט אָן ווערטער […] אַזאַ געפֿיל, וואָס אַ ייִד פֿילט אַז ער וויינט זיך אויס פֿאַר גאָט אויף זײַנע צרות; אַזאַ געפֿיל, וואָס מאַכט דעם מענטשן ווייך ווי טייג […] גרייט איטלעכן אַוועקצוגעבן די נשמה, אַרומצונעמען די גאַנצע וועלט און זי אַ קוש צו טאָן פֿאַר גרויס ליבשאַפֿט […] און זיי, די ווענצלעך, זײַנען דען נישט גאָטס-באַשעפֿעניש? וואָס זײַנען זיי שולדיק, אַז זיי שטינקען, נעבעך? וואָס זאָלן זיי טאָן, אַז עס ליגט שוין אַזוי אין דער טבֿע זייערער צו בײַסן? [די פֿעטע אותיות זענען מײַנע. — ד.מ.]

דאָס הייסט, אַז אַפֿילו ווען מענדעלע איז זייער מיד און אין גאַנצן אַנטוישט פֿון די וואַנצן, באַשליסט ער אויפֿצושטיין און כאַפּן אַ קוק דורכן פֿענצטער כּדי זיך צו באַרויִקן. אין דעם אויגנבליק מיט וועלכן ער קוקט אַרויס אויף דעם באַשעפֿערס יצירה, אויף דעם הימל און דער לבֿנה, פֿילט ער זיך שוין בעסער. כאָטש ער האָט שוועריקייטן אײַנצושלאָפֿן, איז ער נישט מסוגל ברוגז צו זײַן אויף די ווענצעלעך! זיי האָבן דאָך אויך אַ חלק אין בריאת־העולם.

מענדעלע פֿילט זיך אַזוי נאָענט צו דער נאַטור, אַז ער פֿאַרגלײַכט זי צו מענטשן. מענדעלע פֿאַרוואַנדלט די נאַטור אין עפּעס מענטשיש בכלל, און פּערסאָנפֿיצירט זי ייִדישלעך, בפֿרט. דאָס אַלץ ווערט באַשריבן אויף אַ גראָטעסק־קאָמישן אופֿן, וואָס איז זייער כאַראַקטעריסטיש פֿאַר מענדעלעס סטיל. פֿאַראַן אַ גוטער בײַשפּיל:

… אַ געשמאַק ווינטעלע הייבט אָן צו בלאָזן און אויפֿן הימל ווײַזן זיך שטיקלעך וואָלקן, אויף וועלכע מען האָט, ווי אויף טײַערע געסט, שוין אַ לאַנגע צײַט אַרויסגעקוקט […] די ביימער הייבן פּאַמעלעך אָן זיך צו שאָקלען, איינער צום אַנדערן אײַנגעבויגן דעם קאָפּ, און פֿירן צווישן זיך אַ שמועס אויף זייער לשון […] דאָס ווינטעלע האָט אויפֿגעוועקט די שלאָפֿנדיקע תּבֿואה […] אַלע זאַנגען כאַפּן זיך ווי יונגע קינדער אויף מיט אַ קול און צעקושן זיך גאָר פֿרײַנדלעך.

מענדעלע קען אָבער נישט אויפֿהערן און איז ממשיך:

גאָטס באַשעפֿעניש רירט זיך אומעטום. אויפֿן פֿעלד, אין וואַלד און אין דער לופֿט… איינס נאָך דאָס אַנדערע טרעטן שפּיל־פֿייגלעך אַרויס, אויף צווײַגלעך, ביימלעך, נידעריק און גאַנץ הויך, פּוצן זיך די פֿעדערלעך, אַ וויש מיט דעם שנעבעלע, אַ טרעסע, אַ שאָקל און הייבן־אָן די זיסע זמירות צו זינגען, צו שווישטשען […] באַבעטשקעס, רײַך געקליידט אין אַטלעס, סאַמעט, מאָדע־אַנטיק מיט טײַערער צירונג, כאַפּן אַ טענצל […] אַ פֿויגל, שטיפֿט, פֿליט פֿון איין בוים צום אַנדערן, מאַכט „קוקו, קוקו!‟ […] אים ענטפֿערט אָפּ פֿון צווישן ווייץ און קאָרן אַן אַנדער מין פֿויגל עפּעס „פּיק־בער־ויק!‟, ווי גערעדט: אייביק וועסטו מיך דאָ נישט כאַפּן.

און דער קאָנצערט גייט ווײַטער:

קנאַקט דער סאָלאָוויי, צעלאָזט זיך אויף זײַן העלדזעלע, מאַכט זיסע שטייגער און שפּילט גאָר מחיה […] איטלעכער, וואָס קען נאָר עפֿענען אַ מויל, האַלט דעם וועלטבאַרימטן חזן אונטער, זשאַבעס אַפֿילו פֿון די טײַכלעך ערגעץ טערעלייקען, אַפֿילו פֿליגן, בינען האָבן נישט געשוויגן, און דער זשוק, דער שייגעץ, דער אָנכאַפּער, האָט פֿליִענדיק אויך געזוזשט.

צום סוף האָט מענדעלע אַרויסגעגעבן זײַן אורטייל:

דאָס איז געווען אַזאַ קאָנצערט, וועלכן מען האָט געמעגט אויף בילעטן גיין הערן […] די גאַנצע וועלט איז עפּעס ווי לעבעדיק געוואָרן און באַקומען אַ פֿריילעך פּנים. אַ פֿרייד, אַ פֿאַרגעניגן צו הערן, צו זען, צו שמעקן די זיסע ריחות פֿון אַלע זײַטן.

אָבער ווי אַבראַמאָוויטש האָט אָפּגעפּסקנט אין זײַן הקדמה צום „ספֿר תּולדת הטבֿע‟ אין איין שטאַרקן זאַץ: „און גאָט האָט געזען אַז דאָס איז גוט‟.

צום סוף וויל איך ברענגען נאָך אַ פֿאַרגלײַך צווישן מענדעלע אין „פֿישקע דער קרומער‟ און דעם סוף פֿון אַבראַמאָוויטשעס הקדמה צו „ספֿר תּולדת הטבֿע‟. צום סוף פֿון דער מחלוקת צווישן מענדעלעס יצר־טובֿ און יצר־הרע אַרום זײַן ווייטיק וועגן אָפּפֿאַסטן וויזאַווי דעם וווּנדערלעכן פּייזאַזש, ווענדט מענדעלע זיך צו דעם באַשעפֿער:

איך זיץ מיר אָנגעלענט אויף דער קעלניע, גלעט מיר דאָס בערדל, שוין מיט אַ גרינגן געמיט, גלײַך ווי איינער רעדט: ‘מײַנס האָב איך געטאָן, גענוג יוצא געווען. אַצינד, גאָטעניו, איז נאָר געווענדט אין דיר. ווײַז זיך, טאַטע־פֿאָטער, רחום צדיק’.

אין אָט דעם זעלבן סטיל פֿאַרענדיקט אַבראַמאָוויטש זײַן הקדמה אין „ספֿר תּולדת הטבֿע‟ און ווענדט זיך צו גאָט און צו זײַן פֿאָלק:

אָט האָב איך געטאָן מײַן פֿליכט און איך האָב אײַך אָנגעזאָגט אַלץ דאָס וואָס אין מײַן האַרצן, און איצט ווענד איך מײַן בליק צו אײַך, קינדער פֿון מײַן פֿאָלק, צו אײַך, מײַנע ברידער און געבינדעטע, וואָס צוליב אײַך און פֿאַר אײַך האָב איך געפּראַצעוועט, געפּאָקט און געמאָזלט. אַ שווײַגנדיקער און מיט דערוואַרטונג וועל איך האָפֿן, זען און זיך דערוויסן, צי האָט דער אייבערשטער באַוויליקט מײַן וועג, אָדער נישט, און אויב ער האָט געפֿונען פֿאַר מײַן בוך אַ שטעג צווישן דער מחנה פֿון די העברעער. און אויב איך וועל דערזען אַז איך האָב מײַנע כּוחות נישט פֿאַרשווענדעט אומזיסט און אומנישט, און אַז מײַן ספֿר האָט געבראַכט נוצן צו איינעם פֿון טויזנט, וועל איך זיך פֿעדערן און געשווינד אָפּדרוקן די אַנדערע בענדער.

און זאָל די ליבלעכקייט פֿון ה׳ אונדזער גאָט זײַן אויף מיר און באַפֿעסטיקן פֿאַר מיר דאָס ווערק פֿון מײַנע הענט.

שלום יעקב אַבראַָמאָוויץ

די דאָזיקע נאָענטקייט צו דער ייִדישער מאַסע איז דער עיקרדיקער פּועל־יוצא פֿון אַבראַמאָוויטשעס אויפֿטו — דער איבערגאַנג פֿון אַבראַמאָוויטשן, דעם העברעיִשן שריפֿטשטעלער צו מענדעלע מוכר־ספֿרים, דעם ייִדישן.

* „ספר תולדת הטבע‟ פֿון שלום יעקב בן חיים משה אברמוביץ (ליפסיאַ־זיטאָמיר־ווילנא, תרכ״ב־תרל״ג, 1862-1872), פתח־דבר, עמ׳ XIII