פּסח איז כּדאַי זיך צו מאַכן אַ ביסל אומבאַקוועם

On Passover It's OK to Make Yourself a Bit Uncomfortable

Yehuda Blum

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published March 22, 2018.

בײַם אָנהייב פֿון דער הײַנטיקער סדרה האָט דער אייבערשטער אָנגעזאָגט משה רבינו, ווי אַזוי די כּהנים זאָלן מקריבֿ זײַן דעם קרבן־עולה. דאָס פֿײַער אויפֿן מזבח האָט געדאַרפֿט ברענען אַ גאַנצע נאַכט.

אַחוץ די צוויי „תּמידים‟, שטענדיקע אַלגעמיינע עולה־קרבנות, פֿלעגן ייִדן אין געוויסע פֿאַלן ברענגען אַ פּערזענלעכע עולה, אַ בהמה אָדער אַן עוף: נאָכן האָבן אַ קינד, למשל, אָדער בעת אַ יערלעכן וויזיט אינעם מישכּן — שפּעטער, אינעם בית־המיקדש — און אַ צאָל אַנדערע סיטואַציעס.

אונדזער פּרשה הייבט זיך אָן מיטן זעלטענעם וואָרט „צו‟, וואָס שטאַמט פֿונעם זעלבן שורש, ווי „מיצווה‟. רש״י דערקלערט, אַז דאָס דאָזיקע וואָרט מיינט לשון־זירוז — אַ ספּעציעלער אָנזאָג צו זײַן פֿאָרזיכטיק מיטן קרבן־עולה צוליב דעם חסרון־כּיס. אין פֿאַרגלײַך מיט די אַנדערע קרבנות, ווערט די עולה אין גאַנצן פֿאַרברענט; קיינער האָט נישט געהאַט דערפֿון קיין גשמיותדיקע הנאָה. דעריבער, הייסט די תּורה מקיים צו זײַן די דאָזיקע מיצווה בזריזות ובשׂמחה, מיט אַ באַזונדערן ענטוזיאַזם און פֿרייד, נישט געקוקט אויף דעם פֿינאַנציעלן היזק צוליב דער פֿאַרברענטער בהמה.

דער ענין איז, אַוודאי, גוט פֿאַרשטענדלעך לגבי אַלע אַנדערע מיצוות. צומאָל קאָן ער אָבער ברענגען צו צווייפֿלהאַפֿטיקע און אַפֿילו שעדלעכע אויספֿירן. ס׳איז דאָך אַ מיצווה צו פּראַווען שבת און יום־טובֿ אויף אַ שיינעם אופֿן: לאָמיר זשע קויפֿן נײַע דימענט־באַצירונגען, זילבערנע כּלים, קליידער, שייטלעך און שטרײַמלעך פֿאַר טויזנטער דאָלאַרן. ס׳איז דאָך אַ מיצווה, טאָר מען נישט טראַכטן, וויפֿל סע קאָסט!

אין דער אמתן, האָט מען אין אַזעלכע פֿאַלן דווקא יאָ אַ גשמיותדיקע הנאָה, ווען מע טראָגט די טײַערע חפֿצים און מע ווײַזט זיי די שכנים און חבֿרים. דער פֿאַרמעסט אינעם דאָזיקן געביט ברענגט צום עכטן, אומבאַרעכטיקטן חסרון־כּיס. אַנשטאָט צו קויפֿן נײַע ספֿרים, מהודרדיקע תּפֿילין און אַנדערע וויכטיקע מיצוות, הייבן אָן אַפֿילו די אָרעמסטע משפּחות צו פּטרן דאָס לעצטע געלט אויף חיצוניותדיקע זאַכן, כּדי נאָכצומאַכן דעם פֿאַרמעגלעכן שיכט אין זייער קהילה.

זיכער נישט דאָס מיינט די הייליקע תּורה. פֿונעם פֿאַרברענען אַ בהמה בײַנאַכט אין אַ הייליק אָרט, וווּ פּשוטע ייִדן האָבן נישט געהאַט קיין צוטריט, איז טאַקע אַ חסרון־כּיס לשם־שמים. אין דער הײַנטיקער תּקופֿה, הגם מיר האָבן נישט קיין בית־המיקדש, קאָן מען פֿאַרגלײַכן דעם קרבן־עולה מיט די צוגרייטונגען צום פּסח, וואָס פֿאָדערן אַ סך געלט און מי, כּדי צו פֿאַרזיכערן דאָס בעסטע כּשרות פֿונעם יום־טובֿ אויף אַ קורצער ווײַל, בלויז איין וואָך יעדעס יאָר.

די פּסחדיקע מאכלים זענען לאַוו־דווקא באַזונדערס באַטעמטע. בײַ אַ טייל חסידים טרינקט מען נאָר דעם אַליין־געמאַכטן ווײַן, וואָס באַקומט זיך אָפֿט זויערלעך. נישט אַלעמען געפֿעלט דער שמאַלץ אַנשטאָט בוימל, דער „פֿאַלשער פֿיש‟ געמאַכט פֿון הינער־פֿלייש מיט דער קאַרטאָפֿל־דיעטע. פֿון דעסט וועגן, שטעקט אין די היימישע פּסחדיקע מאכלים אַ באַזונדערס געשמאַקער טעם, ווי אַ רעזולטאַט פֿון יום־טובֿדיקע חומרות און טירחות, וואָס הייבן זיך אָן מיטן ביעור־חמץ — אויך אַ מין „קרבן־עולה‟.

אָפֿט מאָל, אַזוי ווי הײַנט, פֿאַלט אונדזער פּרשה צונויף מיטן שבת־הגדול — דער לעצטער שבת פֿאַרן פּסח. אין אַ טייל ייִדישע קהילות זאָגט מען אין שיל ספּעציעלע פּיוטים — יוצרות. אין ליובאַוויטש און אַ צאָל אַנדערע חסידישע חבֿרות לייענט מען שבת נאָך מנחה דעם עיקר־טייל פֿון דער הגדה. על־פּי פּשט טוט מען עס, כּדי זיך צו דערמאָנען דעם טעקסט, אָבער על־פּי חסידות שטרײַכט מען דערמיט אונטער די רוחניותדיקע פֿאַרבינדונג פֿונעם הײַנטיקן שבת מיטן קומענדיקן פּסח.

די חסידישע צדיקים באַטאָנען, אַז צווישן אונדזער סדרה און דעם חג־הפּסח איז פֿאַראַן אַ טיף שײַכות. אין דער הגדה גייט אַ רייד וועגן די פֿיר זין, פֿיר סאָרטן מענטשן, וואָס רעפּרעזענטירן פֿאַרשיידענע מינים באַציִונג צו ייִדישקייט.

וואָס מיינט בכלל אַ מיצווה? אין די איבערזעצונגען אויף ענגליש און אַנדערע שפּראַכן ווערט דאָס דאָזיקע וואָרט, געוויינטלעך, איבערגעטײַטשט ווי אַ געטלעכער באַפֿעל (commandment). אינעם עכט־ייִדישן זין איז אָבער דער באַגריף אַ סך ברייטער און טיפֿער, און באַדײַט אַלע מינים מעשׂים־טובֿים, גוטע מינהגים און אַפֿילו גוטע מחשבֿות. דער „חובֿות־הלבֿבֿות‟ און אַנדערע קלאַסישע מוסר־ספֿרים זענען מסביר, אַז אַחוץ די „אָפֿיציעלע‟ תּרי״ג מיצוות זענען פֿאַראַן אומצאָליקע פּערזענלעכע דרכים בײַם דינען דעם אייבערשטן מיטן האַרץ און מוח. הגם די אמונה, אַהבֿת־השם, יראת־השם און אַהבֿת־רעים זענען די וויכטיקסטע מיצוות אין דער תּורה, מוז יעדער מענטש געפֿינען אַ פּערזענלעכן וועג, כּדי זיי מקיים צו זײַן אויפֿן בעסטן אופֿן. ס׳איז אוממעגלעך צו דערקלערן על־פּי הלכה, ווי אַזוי צו אַנטוויקלען אַן אמתע ליבשאַפֿט צו אַ צווייטן מענטש און צום רבונו־של־עולם אַליין.

דער חכם, זײַענדיק אַ גוטער ייִד, פֿרעגט אין דער הגדה: „מה העדות והחוקים והמשפּטים אַשר צוה ה׳ אתכם‟: וואָס זענען די געזעצן, וואָס דער אייבערשטער האָט אײַך געגעבן? פֿרעגט דער רשע: „מה העבֿודה הזאת לכם‟ — וואָס איז פֿאַר אײַך אָט־די דאָזיקע עבֿודה? ביידע קשיות קלינגען גאַנץ ענלעך. אי דער חכם, אי דער רשע באַטאָנען, אַז פֿאַר „אײַך‟ — פֿאַר עמעצן אַנדערש — האָבן די מיצוות אַן אַנדער באַדײַט. דער חילוק באַשטייט אָבער אין דעם, וואָס דער רשע מיינט, אַז ער דאַרף קיינעם נישט נאָכמאַכן, דערפֿאַר וויל ער נישט מקיים זײַן קיין מיצוות. דער חכם וויל אויך נישט מעכאַניש נאָכמאַכן דעם עולם, אָבער ער זוכט, להיפּוך, אַ בעסערן און טיפֿערן פּערזענלעכן דרך אין עבֿודת־השם.

לויטן באַקאַנט שיפֿער אַתּב״ש, וועלכער באַווײַזט זיך שוין אינעם תּנ״ך און לויט וועלכן מע לייענט דעם ייִדישן אַלף־בית אויף קאַפּויער („תּוו‟ אַנשטאָט „אַלף‟, „שין‟ אַנשטאָט „בית‟, און אַזוי ווײַטער), שטימען דער „מם‟ און דער „צדיק‟ אינעם וואָרט „מצוה‟, אָנגעשריבן לויטן טראַדיציאָנעלן לשון־קודשדיקן אויסלייג מיט פֿיר אותיות מיטן „יוד‟ און „הא‟. על־פּי חסידות מיינט עס, אַז די מיצוות גופֿא זענען אַנטפּלעקונגען פֿונעם אייבערשטנס הייליקן נאָמען.

קבלהדיקע טראַנספֿאָרמאַציעס פֿונעם אַלף־בית קאָנען פֿאַר אַ זײַטיקן מענטש אויסזען ווי צופֿעליקע שפּילערײַען. אין דעם פֿאַל איז עס אָבער גרינג צו פֿאַרשטיין. דאָס וואָרט „צוותּא‟ — פֿאַרבינדונג, אַ ייִחוד — שטאַמט פֿונעם זעלבן שורש, ווי דער נאָמען פֿון דער סדרה. די חז״ל זאָגן: „מצווה בלא כּוונה — כּגוף בלא נשמה‟ — אַ מיצווה אָן קיין כּוונה איז ווי אַ טויטער גוף. דער צוועק פֿון די מיצוות איז נישט דאָס פֿאָלגן מעכאַניש די הימלישע באַפֿעלן; די מיצוות דאַרפֿן זײַן אַ לעבעדיקער שם־השם, אַ געטלעך ליכט, וואָס באַהאַלט זיך איבעראַל, אַפֿילו אין אַ בהמה.

בײַ אַ טייל מאָדערנע ייִדן איז אָנגענומען דער מינהג צו שטעלן בײַם סדר אַ „כּוס של מרים‟ — אַ ווײַבלעכער עקוויוואַלענט פֿונעם „כּוס של אליהו‟. פֿאַר די חרדים קלינגט עס ווי אַ נאַריש אַמעריקאַנער אויסטראַכטעניש. אויב מע טראַכט זיך אַרײַן, איז דער חסידישער מינהג צו טראָגן דעם שטרײַמל אויך אַ נײַע אַמעריקאַנער מאָדע; אין מיזרח־אייראָפּע האָבן בלויז די חשובֿסטע און רײַכסטע יחידים געטראָגן שטרײַמלעך. דערצו, שטאַמען דאָך די חסידישע מלבושים לאַוו־דווקא פֿון ייִדישע פֿאַרצײַטישע מיזרח־אייראָפּעיִשע בגדים.

אין דער אמתן, קאָנען סײַ די שטרײַמלעך, סײַ די חסידישע פּסחדיקע חומרות, סײַ די מאָדערנע חידושים פֿאַרוואַנדלט ווערן אין עכטע גרויסע מיצוות, אויב זיי דינען ווי אויסערלעכע אויסדרוקן פֿון אַהבֿת־השם און אַהבֿת־רעים. אַן אמתע כּוונה לשם־שמים קאָן פֿאַרוואַנדלען יעדע זאַך אין אַ מיצווה — פֿאַרשטייט זיך, כּל־זמן עס קומט נישט אין אַ בפֿירושער סתּירה מיט ייִדישקייט. פֿאַרקערט, דאָס מעכאַנישע פֿאָלגן די הלכה, אַבי יוצא צו זײַן, קאָן „אַוועקהרגענען‟ דעם רוחניותדיקן תּוכן.

אַ טייל הײַנטיקע פֿרומע ייִדן פֿאַרברענגען דעם פּסח אין ספּעציעלע האָטעלן, וווּ זיי עסן פּיצעס געמאַכט פֿון מצה־מעל און אַנדערע פּראָדוקטן, וואָס האָבן פֿאַקטיש דעם טעם פֿון געוויינטלעכע חמצדיקע מאכלים. קיין עבֿירה איז עס נישט, אָבער דער פּסחדיקער טעם ווערט פֿאַרלוירן. כּדי צו דערשפּירן דאָס געטלעכע ליכט אין די מיצוות, דאַרפֿן מיר שטרעבן אין זיי אַלעמאָל אַרײַנצולייגן אַ שטיקל „קרבן־עולה‟ — אַ ביסל מסירת־נפֿש, כּוונה, אומבאַקוועמקייט און באַוויליקייט זיך אָפּצוזאָגן אויף אַ ווײַל פֿון טאָג־טעגלעכע הנאָות. דעמאָלט קאָן דער חסרון־כּיס פֿון יום־טובֿדיקע צוגרייטונגען גופֿא פֿאַרוואַנדלט ווערן אין אַ באַטעמטן קוואַל פֿון שׂימחה־של־מיצווה.