קונסט און קולטור, ייִדיש־וועלט

למדנות און לצנות בײַ ייִוואָ־אָוונט לכּבֿוד חוה לאַפּין

Scholarship and Shtick at YIVO in Honor of Dr. Chava Lapin

פֿון דזשאָרדין קוציק

מיטוואָך, דעם 11טן יולי, איז פֿאָרגעקומען אַ פֿײַערלעכע פּראָגראַם בײַם „ייִוואָ‟ לכּבֿוד 50 יאָר פֿון דער זומער־פּראָגראַם פֿון ייִדישער שפּראַך און קולטור אויפֿן נאָמען פֿון אוריאל ווײַנרײַך. בײַ דער געלעגנהייט האָט מען אָפּגעגעבן כּבֿוד דער לאַנגיאָריקער ייִדיש־לערערקע, אַקטיוויסטקע לטובֿת דער ייִדישער שפּראַך און מיטגלידין פֿון „ייִוואָס‟ עקזעקוטיווע, ד׳׳ר חוה לאַפּין.

דער אָוונט האָט מיט זיך פֿאָרגעשטעלט עטלעכע חידושים. קודם איז דער זאַל בײַם „צענטער פֿאַר דער ייִדישער געשיכטע‟ געווען געפּאַקט, אויף אַזוי פֿיל, אַז צענדליקער אין עולם האָבן געדאַרפֿט שטיין בײַם הינטערשטן טייל פֿון דער אוידיטאָריע. שוין צען יאָר וואָס איך גיי רעגולער אויף אונטערנעמונגען אין „ייִוואָ‟ און איך האָב בלויז איין מאָל פֿריִער געזען, אַז דער זאַל זאָל זײַן אַזוי אָנגעפּאַקט. דערצו, האָט די פּראָגראַם זיך שוין געהאַט אויספֿאַרקויפֿט מיט אַ וואָך פֿריִער, עפּעס וואָס איז אויך כּמעט אומדערהערט פֿאַר אַן אונטערמעונג אין דער ייִדיש־וועלט.

פֿאַר וואָס האָט דער אָוונט צוגעצויגן אַזאַ עולם? קודם — ווײַל מע האָט באַערט ד׳׳ר לאַפּינען, אַ באַליבטע פּערזענלעכקייט אויף דער ייִדישער גאַס, וואָס, ווי ד׳׳ר שבֿע־צוקער, די אַקאַדעמישע דירעקטאָרשע פֿון דער „ייִוואָס‟־זומער־פּראָגראַם האָט אויסגעדריקט, פֿאַרקערפּערט אין זיך די מיסיע און אידעאַלן פֿון דער פּראָגראַם. ד׳׳ר צוקער האָט ווײַטער באַטאָנט, אַז ד׳׳ר לאַפּין איז פֿאַקטיש די לעצטע לעבעדיקע פֿאַרבינדונג מיטן בראשית פֿונעם ”ייִוואָס“ זומער־פּראָגראַם.

אַזאַ פֿאַקט העלפֿט צו דערקלערן דעם פֿענאָמען — ד׳׳ר חוה לאַפּין: פֿון איין זײַט, ווי עס האָט איבערגעגעבן ד׳׳ר קאַטרין העלערשטיין, האָבן אַ סך פֿון די „ייִוואָ‟־סטודענטן, אַרײַנגערעכנט ד׳׳ר העלערשטיין אַליין (אין 1985), לכתּחילה מורא געהאַט פֿאַר איר, מחמת זי איז זייער ערנסט און קווענקלט זיך נישט אויסצובעסערן די גרײַזן פֿון אירע סטודענטן. דערצו איז זי באמת פֿון דער אַלטער גוואַרדיע (בלע׳׳ז old school), וואָס פֿאָדערט בײַ די סטודענטן אַ ניוואָ פֿון דרך־ארץ (ד׳׳ר לאַפּין מוז מען תּמיד אירצן!). דאָס איז הײַנט אַ זעלטנהייט בײַ די אַמעריקאַנער פּראָפֿעסאָרן און לערער, וואָס ווילן זיך גיכער חבֿרן מיט זייערע סטודענטן איידער זיך האַלטן אָפּגעזונדערט פֿון זיי.

פֿון דער אַנדערער זײַט איז ד׳׳ר לאַפּין, ווי ד׳׳ר דוד ראָסקעס האָט איבערגעגעבן אין זײַן ווידעאָ־באַגריסונג, „אַ גייענדיקע ייִדישע פֿאָלקס־ענציקלאָפּעדיע‟. „זי איז דער איינציקער מענטש, וועמען איך האָב קיינמאָל ניט געזען, אַז זי זאָל אַמאָל ווערן מיד אָדער דערשלאָגן,‟ האָט ראָסקעס באַמערקט. עטלעכע רעדנער האָבן ד׳׳ר לאַפּינען באַשריבן ווי אַ „נאַטורקראַפֿט‟ (בלע׳׳ז force of nature), און אַ גרויסע ערודיקטע, וועמענס רעפֿעראַטן אַנטפּלעקן וועלטן. בקיצור, ניט געקוקט אויף איר ערנסטקייט, דערוויסן זיך באַלד די סטודענטן, אַז זי איז אַן אוניקאַלער קוואַל פֿון וויסן וועגן דער ייִדישער שפּראַך, קולטור און לעבנס־שטייגער, און די גראַדואַנטן קוקן צוריק אויף דער צײַט וואָס מע האָט פֿאַרבראַכט מיט איר מיט וואַרעמע זכרונות.

איר שטאַרקע פּערזענלעכקייט האָט ד׳׳ר לאַפּינען געהאָלפֿן דורכצומאַכן אַ ריי שוועריקייטן אין לעבן. אַן ערשט־קלאַסישע ביאָכעמיקערין אין אַ תּקופֿה, ווען זייער ווייניק פֿרויען האָבן זיך געוואַגט צו ווערן וויסנשאַפֿטלערינס, האָט זי זיך וואָס מער אַרײַנגעטאָן אין דער וועלט פֿון ייִדיש נאָך דעם וואָס איר מאַן, ד׳׳ר שמואל לאַפּין, אַ מיטגרינדער פֿונעם „ייִוואָס‟־זומער־פּראָגראַם, איז יונגערהייט געשטאָרבן אין 1973. במשך פֿון העכער 50 יאָר האָט זי געלערנט ייִדיש, אָנגעפֿירט מיט דער ייִדיש־פּעדאַגאָגיק בײַם „אַרבעטער־רינג‟, רעדאַקטירט זשורנאַלן און ווערטערביכער און פֿאַרזיכערט, אַז דער „ייִוואָ‟ זאָל בלײַבן געטרײַ אירע עיקרדיקע פּריציפּן ווי אַן אינסטיטוציע וואָס דאַרף שטיצן און פֿאַרטיידיקן ייִדן, ייִדיש און די קולטור־ירושה פֿונעם מיזרח־אייראָפּעישן ייִדנטום. (ד׳׳ר לאַפּין האָט זיך אין איר רעדע אַליין באַצייכנט ווי אַ „ביין אין האַלדז‟ פֿון דער „ייִוואָ‟־פֿאַרוואַלטונג.)

ווי אַזוי, אָבער, שטעלט מען צונויף אַ פּאַסיקע פּראָגראַם אָפּצוגעבן כּבֿוד אַזאַ פֿיגור ווי ד׳׳ר לאַפּין? קודם־כּל האָט שיין בייקער, דער קאָנפֿעראַנסיע פֿונעם אָוונט דערציילט דעם עולם, אַז ד׳׳ר לאַפּין האָט אים געבעטן, ער זאָל ניט מאַכן קיין וויצן, ווײַל „מע דאַרף ניט אַלעמאָל לאַכן, אַלדצינג דאַרף ניט זײַן אַ געלעכטער‟.

ניט געקוקט אויף איר פֿאַרלאַנג האָט בייקער, אין די הפֿסקות צווישן די פֿאָרמעלע רעדעס, האַרציקע באַגריסונגען און מוזיקאַלישע פֿאָרשטעלונגען, זיך יאָ געוויצלט און דערבײַ אַרויסגערופֿן אַזאַ געלעכטער, אַז מע האָט זיך ממש געהאַלטן בײַ די זײַטן. און אין דעם באַשטייט דער צווייטער גרויסער חידוש פֿונעם אָוונט: אין אַלע יאָרן וואָס איך פֿאָר אויף אַ „ייִוואָ‟־אונטערנעמונג האָב איך קיינמאָל ניט געהערט, אַז עמעצער אויף דער בינע זאָל חוזק מאַכן פֿון דער אינסטיטוציע. די ייִדישיסטן און די ייִדיש־פֿאָרשער שאַצן דאָך אַזוי אָפּ (און מיט רעכט!) דעם „ייִוואָ‟, אַז ווער עס זאָגט אויס אַ קריטיש וואָרט וועגן דעם אינסטיטוט, טוט עס כּמעט אויסשליסלעך שטילערהייט.

בייקער האָט, אָבער, געמאַכט אַ ווילדן לץ־שטיק, אין וועלכן ער האָט חוזק געמאַכט פֿון אַ ריי „ייִוואָ‟־מיטאַרבעטער, ווי אויך שרײַבער און אַקטיאָרן, וועמענס אַרכיוון געפֿינען זיך דאָרטן. זײַן קאָמעדיע, צום טייל נוסח־בדחנות, צום טייל נוסח־„ראָוסט‟, האָט אַרײַנגענומען וויצן וועגן אַ ייִדישן שרײַבער און כּלומרשטיקן נאַרקאָמאַן, וועמענס „קרעק‟־ליולקע געפֿינט זיך, כאָטש לויט בייקער, אינעם „ייִוואָ‟־אַרכיוו, און אַן אַרגענטינער ייִדיש הײַזל, וואָס ד׳׳ר עדי פּאָרטנוי וועט, אַ פּנים, אויפֿלעבן ווי אַ צײַטווײַליקע אויסשטעלונג, כּדי מע זאָל אויספֿאָרשן דעם ייִדישן סלענג פֿון די פּראָסטיטוטקעס.

געוויסע וויצן, וואָס זענען געווען צו גרעבלעך דאָ איבערצוחזרן, וואָלטן אַלע פֿאַרשטאַנען. אַנדערע, אַרײַנגערעכט אַ ריי חנעוודיקע ווערטערשפּילן וועגן דער „בייזקייט‟ פֿון יודל מאַרקס און מאַקס ווײַנרײַכס קאָנפֿליקט איבערן „ב‟ (צי מע זאָל שרײַבן דעם אות מיט אַ פּינטל, צי ניט) וואָלט נאָר געקענט פֿאַרשטיין דער „ייִוואָ‟־עולם. און אפֿשר באַשטייט אין דעם דער דערפֿאָלג פֿון בייקערס קאָמעדיע־רוטין: כאָטש ער האָט חוזק געמאַכט פֿונעם „ייִוואָ‟, האָט ער עס געטאָן ווי אַן אינעווייניקסטער, דורך וויצן וואָס עס וואָלט געקענט נאָר אויסטראַכטן עמעצער, וואָס קען גוט און שאַצט אָפּ די ייִדישע קולטור און די געשיכטע פֿון דער אינסטיטוציע. לויטן געלעכטער, האָט אַ גרויסע פּראָפּאָרץ פֿונעם עולם דווקא געוואָלט אַ ביסל אָפּלאַכן פֿונעם „ייִוואָ‟, און דערבײַ פֿון זיך אַליין. מיר איז אָבער ניט געווען קלאָר, וויפֿל מענטשן אין עולם זענען באַליידיקט געוואָרן פֿון זײַן שטיק. ס׳איז, ווי געזאָגט, געווען זייער אַ געראָטענער קאָמעדישער ספּעקטאַקל, נאָר עס האָט אין גאַנצן ניט געשטימט מיט דער פּראָגראַם, וואָס איז פֿאָרגעקומען אויף דער בינע און עס איז זיכער ניט געווען לויטן געשמאַק פֿונעם ערנגאַסט אַליין.

נאָך אַ חידוש פֿונעם אָוונט לכּבֿוד ד׳׳ר חוה לאַפּין איז געווען דאָס עסן. איידער מע איז אַרײַן אין זאַל האָבן די געסט געגעסן טײַערע כּשרע סושי און געפּרעגלטן עוף בײַ געדעקטע טישן. צוליב דעם וואָס דער פֿאָרזאַל איז געווען אַזוי געפּאַקט, האָבן די סטודענטן געגעסן אויבן אויפֿן צווייטן שטאָק צוזאַמען מיט אַנדערע געסט. דאָס טײַערע עסן, פֿיל געשמאַקער ווי דאָס נאָרמאַלע כּשרע עסן אויף אַ געוויינטלעכער אונטערנעמונג, איז געווען אַ טייל פֿון אַ „מיני־גאַלאַ‟ צו שאַפֿן געלט פֿאַר דער זומער־פּראָגראַם. (מע האָט אויך געשאַפֿן אַ סך געלט דורך אַנאָנסן און באַגריסונגען אינעם שיינעם פּראָגראַם־ביכל — אַ טראַדיציאָנעלער געלטשאַפֿערײַ־מיטל בײַ ייִדישע אונטערנעמונגען).

כאָטש מע האָט געגעסן די בופֿעט־וועטשערע בײַ געדעקטע טישן, איז דער דעזערט נאָך דער פּראָגראַם געווען מער היימיש. דאָס הייסט, ווי געוויינטלעך, האָט מען זיך געשטופּט, כּדי צו באַקומען אַ שטיקל טאָרט. פֿאַקטיש האָב איך באַקומען אַ קנאַק אין בויך פֿון עמעצנס אַ שטעקן בעת איך האָב פּרובירט נעמען אַ טעפּעלע טשאָקאָלאַד־מוס. איך מיין ניט, אַז דער קליינער ייִד אין אַ בכּבֿודיקן עלטער האָט מיך געוואָלט שלאָגן, נאָר עס האָט מיך יאָ דערמאָנט וווּ איך געפֿין זיך. אַזוי ווי שיין בייקער האָט געזאָגט אויף דער טריבונע: „היט זיך בײַ דעם דעזערט־טיש. עמעצער קען בײַ אײַך נאָך אויסזעצן די קישקעס.‟

---

תּיקון־טעות: אין אַ פֿריִערדיקן נוסח פֿונעם אַרטיקל איז געשטאַנען אַז די די סטודענטן האָבן געגעסן אָפּגעזונדערט פֿון די אַנדערע געסט. פֿאַקטיש זענען די סטודענטן געזעסן אויפֿן צווייטן שטאָק מיט נאָך געסט.