קונסט און קולטור, פּאָליטיק, ייִדיש־וועלט

אַ קאָמפּליציטער מצבֿ פֿאַר חסידים אין מאָנטרעאָל

A Complicated Situation For Hasidim in Montreal


פֿון יואל מאַטוועיעוו

אין זײַן בוך Yiddish: Turning to Life [ייִדיש: צוריק צום לעבן‟] טענהט דער סאָציאָלינגוויסט שיקל פֿישמאַן ע״ה אַז בײַ די חסידים דינט די ייִדישע שפּראַך בלויז ווי אַ טייל פֿון זייער אייגנאַרטיקן ייּדישן לעבנס־שטייגער. „די אַנטוויקלונג פֿון ליטעראַטור, פּאָעזיע און אַנדערע געביטן פֿונעם מאָדערנעם שפּראַכבאַנוץ האָט בײַ זיי נישט קיין ווערט‟, טענהט פֿישמאַן. דער מחבר האָט גערופֿן די וועלטלעכע פֿאָרשער און קולטור־טוער צו באַטראַכטן ערנסט דעם חסידישן ייִדיש, אָבער האָט עס נישט הויך געשאַצט ווי אַ קולטור־פֿענאָמען.

פֿישמאַנס בוך איז אַרויס אין 1991. זינט דעמאָלט האָט דער מצבֿ זיך היפּש געביטן. ווי אַ מיטל פֿונעם מאָדערנעם שפּראַכבאַנוץ האָט דער חסידישער ייִדיש, צום בײַשפּיל, פֿאַרנומען אַן אייגענעם שטח אויף דער אינטערנעץ. אַדרבה, עס טרעפֿן זיך אַקאַדעמישע פֿאָרשער, וואָס בײַ זיי האָט דער אינטערעס צו ייִדיש זיך אָנגעהויבן דווקא אין שײַכות מיט די חסידים.

וואַלענטינאַ גאַדי, אַ יונגע איטאַליענישע סטודענטקע, איז איינע פֿון אַזוינע פֿאָרשער. זי האָט געשריבן איר מאַגיסטער־דיסערטאַציע וועגן דער מאָנטעראָלער חסידישער קהילה און כּסדר באַזוכט די ייִדיש־לימודים אין דער שטאָטישער ייִדישער ביבליאָטעק, ווי אַ נייטיקן טייל פֿון אירע פּראַקטישע פֿעלד־שטודיעס.

אַדי האָט שוין באַקומען איר מאַגיסטער־דיפּלאָם אין סאָציאָלאָגיע, פֿאַרטיידיקט אינעם פֿראַנצויזיש־שפּראַכיקן אוניווערסיטעט פֿון מאָנטרעאָל. איצט שרײַבט זי אַ דאָקטאָראַט, אויך וועגן די חסידים. אַ דאַנק אירע ייִדיש־שטודיעס און שמועסן מיט די חסידים, קען גאַדי שוין לייענען און שרײַבן גאַנץ גוט אויף ייִדיש, כּל־זמן מע רעדט אויף געוויינטלעכע טאָג־טעגלעכע טעמעס, „נישט פֿילאָסאָפֿיע‟. איצט שטודירט זי ווײַטער ייִדיש אין דער ניו־יאָרקער זומער־פּראָגראַם פֿון ייִוואָ, ווי אַ תּלמידה פֿונעם מיטעלן קלאַס, וווּ זי האָט גרויס הנאָה, אַרײַנגערעכנט די קאָנצערטן און אַנדערע קולטור־אונטערנעמונגען — למשל, אַן עקסקורסיע איבער די אַמאָליקע ייִדישע מקומות אינעם „איסט סײַד‟ פֿון דרום־מאַנהעטן, אַרײַנגערעכנט דעם געוועזענעם בנין פֿונעם „פֿאָרווערטס‟.

גאַדיס עיקר־אינטערעס צו דער שפּראַך בלײַבט אָבער פֿאַרבונדן מיט די חסידים, וואָס פֿאַרנעמען אַ גרויס אָרט אינעם הײַנטיקן קולטור־פּייזאַזש פֿון מאָנטרעאָל. אין אוטרעמאָן, אַ גרויסן צענטראַלן ראַיאָן פֿון דער שטאָט, פֿאַרמעסט זיך ייִדיש מיט פֿראַנצויזיש און ענגליש אויף דער גאַס. די חסידים באַטרעפֿן בערך 20 פּראָצענט פֿון דער אָרטיקער באַפֿעלקערונג; ס׳איז אַפֿילו שווער צו זאָגן, וואָסערע שפּראַך איז מער פֿאַרשפּרייט אין אוטרעמאָן, ייִדיש צי ענגליש.

איר דיסערטאַציע איז באַגרינדעט אויף אירע ענטאָגראַפֿישע און געזעלשאַפֿטלעכע פֿאָרשונגען, דורכגעפֿירט פֿון 2014 ביז 2016. זי פֿאָקוסירט זיך אויף אַ צאָל קאָנטראָווערסיעס אַרום די חסידים. אַ טייל אוטרעמאָנער אײַנוווינער באַקלאָגן זיך, אַז די חסידים מאַכן שווער זייער לעבן מיטן פּראַווען פּורים מיט אַ גרויסן רעש, אויפֿשטעלן סוכּות אין דרויסן און עפֿענען שילן אין קאָמערציעלע צענטערס.

די פֿאָרשערין האָט דערקלערט דעם „פֿאָרווערטס‟, אַז פֿאַרן אָנקומען קיין קאַנאַדע פֿון איטאַליע ווי אַ פּראַקטיקאַנטקע און אַ סטודענטקע, האָט זי פֿאַקטיש גאָרנישט געוווּסט וועגן די חסידים. ווען זי האָט שטודירט אין ווענעדיק, האָט זי אַ פּאָר מאָל געזען די ליובאַוויטשער אין דער היסטאָרישער ייִדישער געטאָ; קיין עכטע חסידישע ייִדיש־רעדער האָט זי אין איטאַליע נישט געקענט.

אין מאָנטרעאָל האָט זי זיך אָנגעשלאָסן אין אַלגעמיינע פֿאָרשונגען פֿון פּלוראַליזם און עטנישע באַציִונגען, בראָש מיט פּראָפֿ׳ וואַלערי אַמיראָ. גאַדי האָט באַמערקט, אַז די פּרעסע דערציילט פֿון צײַט צו צײַט וועגן די „פּראָבלעמען‟ פֿונעם לעבן צוזאַמען מיט די חסידים, אָבער דערקלערט נישט, ווער זיי זענען באמת. האָט זי זיך פֿאַראינטערעסירט מיט דער חסידישער געשיכטע און טראַדיציע; במשך פֿון דער צײַט האָט זי זיך גוט באַפֿרײַנדעט מיט אַ צאָל חסידים.

ווי גאַדי דריקט זיך אויס אין איר דיסערטאַציע, הערשט אין מאָנטרעאָל אַ געוויסע ספּעציפֿישע „גראַמאַטיק‟ פֿון באַציִונגען צווישן עטנישע און רעליגיעזע גרופּעס. די חסידים לעבן אין אַן אָרט, וווּ עס גייען אָן במשך פֿון דורות טיפֿע סיכסוכים צווישן די קוועבעקער ענגליש־ און פֿראַנצויזיש־רעדער. די שפּראַכפֿראַגע ווערט אַסאָציִיִרט מיט נאַציאָנאַליזם און דעם געראַנגל צווישן די קלאַסן. ענגליש האָט במשך פֿון אַ לאַנגער צײַט דאָמינירט אין דער קוועבעקער עקאָנאָמיע, אָבער 80 פּראָצענט קוועבעקער רעדן אויף פֿראַנצויזיש און האַלטן, אַז מע מוז אָפּהיטן זייער שפּראַך פֿון דער אַרומיקער ענגלישער השפּעה.

די פֿאָרשערין באַמערקט, אַז אין אַ סך מאָנטרעאָלער חסידישע משפּחות קומען די מענער פֿון ניו־יאָרק און די פֿרויען — פֿון מאָנטעראָל. הגם אַ סך פֿון זיי קענען גאַנץ גוט פֿראַנצויזיש, איז בײַ די קוועבעקער פֿאַרשפּרייט דער סטערעאָטיפּ, אַז די חסידים זענען פֿרעמדע ענגליש־רעדער. די קריטיקער פֿאַרגעסן אָדער פֿאַרשטייען נישט, אַז דאָס אמתע מאַמע־לשון אין די חסידישע משפּחות — ייִדיש — האָט ווייניק צו טאָן מיטן אַלטן סיכסוך צווישן די צוויי אָפֿיציעלע שפּראַכן פֿונעם לאַנד.

אַן אַנדער אָנגייענדיקע פּראָבלעם איז די שטאַרקע סעקולערע טענדענצן פֿון דער קוועבעקער רעגירונג. אין קוועבעק בכלל און אוטרעמאָן בפֿרט האָט מען נישט ליב צו באַטראַכטן בפֿרהסיא רעליגיעזע ענינים. די אָפֿיציעלע אינסטאַנצן מײַדן אויס וועלכע־ניט־איז דיסקוסיעס וועגן רעליגיע, דעריבער איז שווער צו באַהאַנדלען די דערמאָנטע פֿראַגעס וועגן די שילן און יום־טובֿים אויף אַן עפֿנטלעכן דרך־ארצדיקן אופֿן. די פֿראַגעס פֿונעם חסידישן לעבן אין אַ סוקעלערער סבֿיבֿה ווערן נישט פֿאַרענטפֿערט ווי געהעריק, ווײַל די שטאָטישע אַדמיניסטראַציע וויל זיי נישט דערמאָנען.

באַקומט זיך, אַז דער חסידישער ייִדיש איז געוואָרן הײַנט אַ וויכטיקע טעמע פֿון אַקטועלע סאָציאָלאָגישע פֿאָרשונגען. נישט ווערנדיק דערווײַל אַ שפּראַך פֿון אַ ראַפֿינירטער נײַער ליטעראַטור, אַנטוויקלען זיך אין אים זיכער פֿאַרשיידענע אַספּעקטן פֿונעם מאָדערנעם שפּראַכבאַנוץ, וואָס רופֿן צומאָל אַרויס קאָנטראָווערסיעס אין אַזאַ לינגוויסטיש־סענסיטיוון ראַיאָן, ווי דער צוויי־שפּראַכיקער קוועבעק. אַדרבה, דווקא דער אינטערעס צום חסידישן לעבן האָט צוגעצויגן די יונגע איטאַליענישע פֿרוי צו די אוצרות פֿון דער וועלטלעכער ייִדיש־קולטור.