ישׂראל, מיטל־מיזרח, ליטעראַטור, ייִדיש־וועלט

אַזאַ זיסע שפּראַך, אַזעלכע שאַרפֿע דערמאָנונגען

What a Sweet Language, Yet What Biting Memories

פֿון שלום בערגער

עס זענען לעצטנס אַרויס צװײ נײַע ביכער פֿון פּאָעטעסעס װאָס װױנען אין ישׂראל. ביידע נעמען אַרײַן לידער וואָס זײַנען ליריש און פּערזענלעך אָבער זײַנען פֿאָרט אַנדערש כּרחוק מזרח ממערבֿ, װײַזנדיק דערמיט דעם ספּעקטרום פֿון לירישער פּאָעזיע.

דאָס ערשטע בוך הייסט „אייביקע וועגן‟ פֿון רבֿקה באַסמאַן בן־חיים; די צווייטע — „ירושה‟ פֿון קרן אלקלעי, װאָס מע קען אַראָפּלאָדן פֿרײַ פֿון אָפּצאָל דורך דער אינטערנעץ.

רבֿקה באַסמאַן-בן־חײם איז אַוודאי אַ באַװוּסטער נאָמען אין דער ייִדישער ליטעראַטור. אײנער פֿון די גרינדערס פֿון דער ליטעראַרישער גרופּע „יונג־ישׂראל‟ (בײַנאַנד מיט אַבֿרהם סוצקעװער און רחל פֿישמאַן), װױנט זי דאָרט שױן זינט די 1950ער יאָרן און האָט שוין אַרויסגעגעבן אַ צאָל ביכער, באַקאַנט פֿאַר זײערע ראַפֿינירטע מחשבֿות װעגן טױט, דער נאַטור און די ברכות־און־קללות פֿון אַ שאַפֿערישן לעבן.

דאָס דאָזיקע ביכל געפֿינט זיך אָבער מיט אַ שפּאַן װײַטער פֿון די פֿריִערדיקע - מע קען אפֿשר זאָגן, אױפֿן שװעל פֿון אַ נײַעם באַװוּסטזײַן. דאָ בין איך אױסן, טאָמער איז נישט קלאָר, אַז באַסמאַן בן־חײם איז אַ פּאָעט שױן אין די יאָרן, און יעדעס בוך איז אפֿשר סײַ אַ שליסל סײַ אַ שליסלשטײן צו איר שאַפֿונג בכלל.

די לידער זײַנען אַנדערש װײַל זײ פֿאַרנעמען זיך מיטן כּוח פֿון פּאָעזיע אַלײן. זי זוכט און יאָגט זיך נאָך דעם ליד, נישט אַ פּלאַטאָנישער אמת װאָס װערט פֿאַראומרײניקט פֿון דער אומפּערפֿעקטער װעלט, און נישט װי אַ פֿאַטאַ־מאָרגאַנאַ װאָס נאַרט אָפּ דעם פֿאָרשער, נאָר װי אַ כּסדרדיקן שטראָם שפּרולדדיק װיסן װאָס פֿליסט דורך דער גאַנצער װעלט.

זי איז פֿאַרטיפֿט אין געדאַנק אַז „קײן זאַך איז נישט מײַנס/כאָטש אַלץ איז מיט מיר‟ (פֿון “ליד אָן אַ טיטל” דאַטירט 2017) און דערפֿאַר, אפֿשר, זוכט זי אַן אָנשפּאַר און אַ לעבנס־כּוח אין די לידער:

איך גלײב אין אַ ליד, אין איר װאָרט,
זי זאָגט בלױז דאַן װען זי װיל,
דערפֿאַר לאָז איך זי רײדן
און איך פֿאַרבלײַב שטיל.
(אױך אָן אַ טיטל, פֿון 2017)

איך װיל נישט זאָגן אַז אַלץ איז דאָ „מעטאַ־פּאָעטיק“, לידער װעגן לידער, נאָר ס׳איז קלאָר אַז דער עצם פּראָצעס פֿון שרײַבן גיסט זיך צונױף מיטן פּראָצעס פֿון לעבן אַלײן.

די צײַט צװישן טאָג און נאַכט
איז די צײַט צװישן זומער און װינטער,
אין יענע געצײלטע מינוטן
פֿאַרהאַלט זיך דאָס ליד. (2016)

דאָס ליד, הײסט עס, איז נישט דאָס, װאָס ס׳איז אוממעגלעך צו פֿאַרשרײַבן (לױט אַ פֿאַרשפּרײטן זאָג), נאָר סתּם דאָס נישט־דערזאָגטע, װאָס װאַרט דערזאָגט, דערשריבן צו װערן.

צװײ זאַכן פֿאַרבינדן די ביכער פֿון באַסמאַן בן־חײם און קרן אלקלעי־גוט. אײנס איז אַזאַ רבי־תּלמידה־באַציִונג. שױן אַ פּראָפֿעסאָרין פֿון דער ענגלישער ליטעראַטור עטלעכע יאָרצענדליקער אין תּל־אָבֿיבֿ, האָט אלקלעי־גוט ערשט איצט אַרױסגעגעבן איר ערשט ביכל פּאָעזיע, דאַכט זיך מיט דער השגחה פֿון דער עלטערער, געניטער פּאָעטעסע, װעמען די באַדאַנקט אין איר װאָרט פֿריִער. (די צװײטע פֿאַרבינדונג, דאַכט זיך, באַשטײט פֿון אַ ליבשאַפֿט צו הינט, װאָס בײדע דעדיקירן זײערע שטוב־חיה אַ ליריק אין זײערע זאַמלונגען.)

אפֿשר צוליב דעם זײַנען די ערשטע פּאָר לידער בײַ אלקלעי־גוט אָפּגעגעבן אַן אַפּאָלאָגיע (ד״ה אַ התנצלות) װעגן איר אײגענער העזה אַרױסצוגעבן אַ ביכל לידער.

שװער און ביטער צו שרײַבן אױף ייִדיש.
אַזאַ זיסע שפּראַך,
אַזעלכע שאַרפֿע דערמאָנונגען.

כ׳האָב ניט קײן װערטער
עס צו דערצײלן.
(„ייִדיש“)

צוריקגערעדט, איז דאָס נישט סתּם אַן אַנשטולדיקונג („װער בין איך?‟ און אַזױ װײַטער), נאָר אַ פּינקטלעכער רעצעפּט: די ייִדישע פּאָעזיע איז סײַ שװער־און־ביטער, סײַ זיס־און־זױער, סײַ שאַרף. אַ סעודה מיט עטלעכע פֿאַרשײדענע געריכטן, אָדער בעסער געזאָגט — אײן קאָמפּליצירטער צימעס.

און „קײן װערטער“ האָט זי נישט, אין זינען פֿון נישט מסוגל זײַן, נאָר אױך - איראָניש, װײַל ס׳איז דאָך אַ ליד אױף ייִדיש, אַ גוט־אױסגעשטאַלטיקטע. די װערטער זײַנען אפֿשר מער נישט אירע, װײַל זי האָט זיי פֿרײַ געלאָזט אױף דער זײַט.

װײַטער, אין איר צװײטן ליד, איז זי זיך מודה אַז װען זי זאָל יאָ אַ מאָל צונױפֿנעמען לידער אין אַ בוך, װעט זי „די מוזעס נישט דערצײלן“, זײ זאָלן פֿון איר נישט חוזק מאַכן.

איך בין צופֿרידן אַז זי האָט נישט געפֿאָלגט די מוזעס, װײַל די זיס־זױערע, שאַרף־קלוגע לידער זײַנען כּדאַי איבערצולײענען, און נישט שװער צו פֿאַרדײען. ס׳איז ממש װי אַ טעלערל קאָמפּאָט….

אָבער אױך דאָס איז נישט אמת, װײַל אין מיטן, אײַנגערעמלט פֿון די „גרינגערע“ לידער, װערן איבערגעגעבן שױדערלעכע מלחמה־זכרונות, און מע פֿאַרשטײט אַז אפֿשר צוליב די אומברחמנותדיקער שאַרפֿקײט פֿון יענע געדעכענישן װאָלט מען זיך נישט געװאַגט צו זאָגן די מוזעס, אַז מע האָט אָנגעשריבן אַזעלכע לידער.

בײַם סאַמע סוף, נאָך יענעם ליד װעגן איר הונט (איך װיל דאָך נישט אַװעקגעבן איר גאַנצע סחורה אומזיסט! קױפֿט דאָס בוך, קענט איר דאָס אַלײן לײענען) קומט אַ געזעגענונג־ליד װאָס קערט יענע ערשט ליד, די „אַפּאָלאָגיע“, מיטן קאָפּ אַראָפּ און די פֿיס אַרױף.

ירושה

דער באַװײַז אַז האָסט אַ פֿולן לעבן געלעבט
איז װען דײַנע קינדער זײַענן דיר מוחל,
נישט װײַל ס׳קומט דיר מחילה
נאָר װײַל דו האָסט זײ אױסגעלערנט
מוחל צו זײַן.

בײַם אָנהײב מײנט זי אַז זי קען נישט געפֿינען די װערטער, און בײַם סוף דערוויסט זי זיך, אַז זי האָט פֿאָרט איבערגעגעבן די ריכטיקע װערטער אירע קינדער אין מױל אַרײַן. אַזאַ פֿאַרגיביקע פּאָעזיע, קלוג און זיס־זױער.

אַז מע לײענט איבער די דאָזיקע צװײ ביכער אײנס נאָכן צװײטן, איז אַזױ װי מע פּאָרט צונױף אַ פֿײַנעם װײַן מיט אַ גוטן לעקעך.