קונסט און קולטור, מענטשן און געשעענישן, ייִדיש־וועלט

„ייִד!‟ — אַ קאַפּעליע פֿון 22־מוזיקער מיט אַן אייגנאַרטיקן קלאַנג

YID! - A 22-Piece Band with a Unique Sound

פֿון דזשאָרדין קוציק

עס האָט זיך אַלץ אָנגעהויבן מיט אַ וויץ. סײַמאָן סטאַר, אַן אויסטראַלישער מוזיק־פּראָדוצענט און דזשעז־באַסגיטאַריסט, האָט שוין זעקס יאָר געהאַט געוווינט אין ישׂראל, ווען ער האָט צוליב פּערזענלעכע סיבות געדאַרפֿט זיך אומקערן קיין מעלבורן. פּראָפֿעסיאָנעל גערעדט איז דאָס אַריבערציִען זיך ניט געווען בײַ אים קיין געוווּנטשענע זאַך.

אין ישׂראל האָט סטאַר שטענדיק געפֿונען אַרבעט און האָט דערפֿאַר גוט פֿאַרדינט. ס׳איז אים ניט געווען קלאָר, צי ער וועט זײַן אַזוי דערפֿאָלגרײַך אין אויסטראַליע. דערצו איז דער סאָרט מוזיק וואָס סטאַר האָט פּראָדוצירט אין אויסטראַליע איידער ער איז אַוועקגעפֿאָרן אים שוין פֿון לאַנג געהאַט נימאס געוואָרן. ווי מע זאָגט בײַ ייִדן, „משנה מקום משנה מזל‟. אָן קיין פֿעסטע פּלענער, און אין אַ נײַער סבֿיבֿה, האָט סטאַר געוואָלט פּרובירן שאַפֿן עפּעס גאָר אַנדערש פֿון אַלץ, וואָס ער האָט ביז דעמאָלט געטאָן. אָבער וואָס?

זײַן חבֿר און אָפֿטער מוזיקאַלישער שותּף, דער גיטאַריסט ווילי זיגיער, האָט אים ווי אַ וויץ פֿאָרגעלייגט, ער זאָל שאַפֿן אַן אַנסאַמבל פֿון צענדליקער מוזיקער וואָס שפּילט ייִדישע לידער.

„ס׳איז געווען די סאַמע אומפּראַקטישע זאַך וואָס מע וואָלט נאָר געקענט אויסטראַכטן,‟ האָט סטאַר געזאָגט בעת אַן אינטערוויו מיטן „פֿאָרווערטס‟. „האָב איך אָבער פֿאָרט אַ קלער געטאָן: „נו, אַבי מיר וועלן גוט פֿאַרברענגען!‟.

סטאַר האָט באַלד פֿאַרבעטן צענדליקער חבֿרים — דזשעז־מוזיקער מיט ייִדישע זינגער און קלעזמעראָרים, טרומייט־ און סאַקסאָפֿאָן־שפּילער מיט פּײַקלער און פֿידלער, באַס־שפּילער מיט סינטעזאַטאָריסטן, זיי זאָלן זיך טרעפֿן אין דער ייִדישיסטישער „קדימה־ביבליאָטעק‟ אין מעלבורן אויף אַ רעפּעטיציע.

צום סוף זענען געקומען 27 מענטשן, צווישן זיי ווילי זיגיער און זײַנע דרײַ טעכטער — די זינגערינס אַלמאַ, סיד און העטי. אויך בײַגעווען איז האָסקי גאַווענדאַ, אַ באַקאַנטער אויסטראַלישער ראָקזינגער, וועמענס קול דערמאָנט שטאַרק אין פּאָל סײַמאָן. גאַווענדאַ, וואָס שטאַמט פֿון אַ בונדיסטישער משפּחה און קען ייִדיש פֿון דער היים, טרעט אויף שוין עטלעכע יאָר אויף מאַמע־לשון מיט זײַן שוועסטער איווי גאַווענדאַ און זײַן קוזין גדעון פּרײַס ווי דער טריאָ „די באַשעוויס־זינגער‟. גדעון, וואָס שפּילט אויך מיט האָסקי ווי דער באַרימטער פֿאָלקראָק־דועט Husky, איז אויך געקומען אויף דער רעפּעטיציע.

פֿון די 27 מוזיקער האָט סטאַר געשאַפֿן פֿיר „מאָדולן‟ (modules), ווי ער רופֿט זיי אָן, אומאָפּהענגיקע טיילן פֿון דער קאַפּעליע, וואָס קענען צונויפֿשמעלצט ווערן אין פֿאַרשידענע קאָמבינאַציעס. די ייִדיש־זינגערס, מיט אַ סטיל וואָס איז אַ געמיש פֿונעם טראַדיציאָנעלן ייִדישן געזאַנג מיט „סײַמאָן און גאַרפֿאָנקל‟ און „קראָסבי, סטילס און נעש‟, באַטרעפֿן דעם הויפּט־קאָמפּאָנענט. די שפּילער פֿון דזשעז־בלאָז־אינסטרומענטן, וואָס באַנוצן זיך מיט אַן אימפּראָוויזאַטאָרישן סטיל נוסח סאָני ראָלינס און דזשאָן זאָרן, באַטרעפֿן אַ צווייטן קאָמפּאָנענט. צוזאַמען מיט זיי שפּילן עטלעכע מוזיקער אין אַ „פּסיכאָדעלישן־פֿאָנק‟־סעקציע, וואָס קלינגט ווי אַ געמיש פֿון דזשאָרדזש קלינטאָן מיט די סינטעזאַטאָרן פֿון דער הײַנטיקער עלעקטראָנישער טאַנצמוזיק.

אחרון אחרון חבֿיבֿ, האָט סטאַר געשאַפֿן נאָך אַ „מאָדול‟, וואָס שפּילט קלעזמער־מוזיק אויף אַ כּמעט־טראַדיציאָנעלן שטייגער, ווי אויך טעאַטער־לידער נוסח דבֿ זעלצער און שלום סעקונדאַ.

די ערשטע רעפּעטיציע „איז געווען ממש כאַאָס,‟ האָט סטאַר געזאָגט. „אָבער מע האָט געקענט זען, אַז די פֿאַרשידענע עלעמענטן וועלן זיך, ווי אויף צו להכעיס, געהעריק צונויפֿוועבן.‟

וכּך חווה, דער סינטעז האָט אַזוי גיך מצליח געווען אַז פֿון יענער ערשטער רעפּעטיציע ביזן דערגרייכן אינטערנאַציאָנאַלער דערפֿאָלג איז געווען בלויז אַ קאַצנשפּרונג.

מע האָט גלײַך באַשלאָסן, אַז די קאַפּעליע, וואָס איז פֿאַרקלענערט געוואָרן אויף 22־מוזיקער, און האָט שוין געהאַט אַדאָפּטירט דעם נאָמען !YID (ייִד!), זאָל אויפֿטרעטן אויפֿן יערלעכן קולטור־פֿעסטיוואַל בײַ דער „קדימה־ביבליאָטעק‟. דאָרטן האָבן אַ סך צוהערער טאַקע געלאָזט אַ טרער בײַם הערן ווי מע זינגט אויף ייִדיש מיט אַזאַ מאָדערנעם סטיל. עטלעכע מענטשן האָבן אַפֿילו געזאָגט סטאַרן, אַז דורך „ייִד!‟ האָט מען איבערגעגעבן די לייצעס פֿונעם ייִדישן ליד אַ נײַעם דור.

„איך האָב טאַקע ניט פֿאַרשטאַנען דעם הו־האַ,‟ האָט סטאַר געזאָגט. „קודם בין איך ניט פֿון יענער סבֿיבֿה. איך קום פֿון אַ ציוניסטישער משפּחה און בין ניט אויפֿגעוואַקסן מיט ייִדיש ווי אַ טייל פֿון מײַן ייִדישער קולטור־ירושה. האָב איך ניט פֿאַרשטאַנען פֿאַר וואָס מענטשן האָבן רעאַגירט אַזוי עמאָציאָנעל. דערצו, איז די מוזיק אַליין נאָך אַלץ געווען זייער רוי און מע האָט זי געדאַרפֿט נאָך אַ סך ווײַטער באַאַרבעטן און פֿאַרבעסערן.‟

ניט געקוקט אויף דעם, האָט יענער אויפֿטריט געעפֿנט פֿאַר דער קאַפּעליע אַ סך מעגלעכקייטן. אַ ווידעאָ פֿון דעם קאָנצערט איז דערגאַנגען צו די אָרגאַניזירער פֿון WOMAD, אַ מוזיק־פֿעסטיוואַל אין אַדעלייד, אויסטראַליע, אויף וועלכן עס קומען מער ווי 100,000 מענטשן. דאָרטן איז „ייִד!‟ אויפֿגעטראָטן פֿאַר אַן ערך 6,000 צוקוקער. ס׳איז געווען מוראדיק הייס, כּמעט 100 גראַד. בײַ סטאַרן, וואָס שפּילט געוויינטלעך באָרוועסערהייט אויף דער בינע, האָבן זיך אין גיכן אָפּגעבריט די פֿיס. מע האָט דערצו געדאַרפֿט עטלעכע מאָל ווידער אָנסטרויען די אינסטרומענטן, ווײַל דער קלאַנג איז בײַ זיי קאַליע געוואָרן צוליבן היץ.

פֿון דעסט וועגן האָט דער קאָנצערט שטאַרק אויסגענומען בײַם עולם.

„ממש טויזנטער מענטשן האָבן מיטגעטאַנצט צו דער מוזיק און אַ סך מענטשן האָבן אונדז געלאָזט וויסן, וויפֿל עס געפֿעלט זיי אונדזער קלאַנג“, האָט סטאַר געזאָגט. ”עס ווײַזט, אַז ׳ייִד!׳ אַפּעלירט צו מענטשן פֿון אַלע הינטערגרונטן, ווײַל עמאָציעס זענען דאָך אוניווערסאַל.‟

אַז עריק סטײַן, דער קינסטלערישער דירעקטאָר פֿונעם „אַשכּנז־פֿעסטיוואַל‟ אין טאָראָנטאָ האָט דערהערט, אַז טויזנטער מענטשן האָבן געטאַנצט אויף Womad צו די לידער פֿון מרדכי געבירטיג, שלום סעקונאַ און איציק מאַנגער, האָט ער גלײַך געוווּסט, אַז ער וויל ברענגען „ייִד!‟ קיין קאַנאַדע. ווי קומט אָבער די קאַץ איבערן וואַסער? פֿון מעלבורן ביז טאָראָנטאָ איז זייער ווײַט און ס׳איז ניט ביליק אַריבערצוברענגען אַ געוויינטלעכע קאַפּעליע פֿון אויסלאַנד אויף אַ פֿעסטיוואַל, שוין אָפּגערעדט פֿון אַן אַנסאַמבל די גרייס פֿון אַ קליינעם אָרקעסטער. האָט מען אַרומגערעדט דעם ענין אין מעלבורן און אַ ייִד וואָס איז געווען אויפֿן ערשטן קאָנצערט בײַ „קדימה‟ האָט באַשלאָסן צו דעקן אַלע הוצאות פֿון דער רײַזע, כּדי „ייִד!‟ זאָל קענען אויפֿטרעטן אויפֿן „אַשכּנז־פֿעסטיוואַל‟.

אויך אין טאָראָנטאָ זענען מענטשן אין עולם געווען גערירט ביז טרערן בײַם הערן די קאַפּעליע.

„מיר דאַכט זיך, אַז להיפּוך צו אויסטראַליע, הערט מען זעלטן־ווען אין טאָראָנטאָ אַ ייִדיש ליד,“ האָט סטאַר געזאָגט. ”דערצו, הערט מען אַוודאי ניט, אַז מע זאָל זיי שפּילן מיט אַזאַ געמיש פֿון מוזיקאַלישע זשאַנערס, וואָס בינדט צונויף דעם ייִדישן אַמאָל מיט דער מוזיק פֿון הײַנט.‟

אָט דאָס געמיש הערט מען בולט אויפֿן אַנסאַמבלס ערשטן אַלבאָם, וואָס טראָגט דעם נאָמען Space Klezmer (קאָסמאָס־קלעזמער). אין דער קאַפּעליעס שפּילעוודיקער ווערסיע פֿונעם פֿאָלקסליד ”שוואַרצע קאַרשעלעך“, בײַט זיך אין גיכן דער סטיל פֿון אַ טראַדיציאָנעל־ייִדישער ביז אַ פּסיכאַדעליש־פֿאָנקישער. דערנאָך הערט מען אַ קורצווײַליקער איבערגאַנג אינעם קלעזמער־ליד ”חתן־כּלה מזל־טובֿ!“ אָנגעפֿעפֿערט מיט ניו־אָרלינזער דזשעז ביז די מוזיק גייט, סוף־כּל־סוף, ווידער צוריק צום אָנהייב. די ערשטע און לעצטע מאָמענטן פֿונעם ליד זענען שטיל און ווייך, ווי עפּעס וואָס קומט פֿאָר ווײַט ווײַט אַוועק, אין עפּעס אַן אַנדער רוים און צײַט. צוביסלעך ווערט די מוזיק אַלץ העכער און שטאַרקער, ביז עס קומט, ווי אַ ביציקל וואָס פֿאָרט אויף אַ קײַלעכדיקן לויפֿוועג, צוריק צום שטילן רויִקן בראשית.

די כּסדר־בײַטנדיקע מוזיקאַלישע סטילן און הויכקייט (volume) גיבן דאָס געפֿיל, אַז מע הערט זיך צו צו אַ מעשׂה וואָס לויפֿט דורך דער געשיכטע. דער אייגנאַרטיקער נוסח פֿון „שוואַרצע קאַרשעלעך‟ קען מען דערפֿאַר אָפּטײַטשן ווי אַ מוזיקאַלישע דערמאָנונג, ווי גיך די צײַט איז בײַ די ייִדן אַוועקגעלאָפֿן און וויפֿל זייער קולטור האָט זיך געביטן במשך פֿונעם 20סטן און 21סטן יאָרהונדערט.

סײַמאָן סטאַר און זײַן קאַפּעליע „ייד!‟ וועלן האָבן נאָך אַ ריי מעגלעכקייטן פֿאָרצושטעלן זייער אוניקאַלן צוגאַנג צו דער ייִדישער מוזיק. דער פּראָדוצענט האַלט איצט אין אָרגאַניזירן אַ טור איבער צפֿון־אַמעריקע.