איציק מאַנגערס ערשטע פּאָעטישע עקספּערימענטן

Itzik Manger's First Steps Into Poetry

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published March 08, 2019.
איציק מאַנגער אין זײַנע יונגע יאָרן
איציק מאַנגער אין זײַנע יונגע יאָרן

יעדעס יאָר קומט אין אַמסטערדאַם פֿאָר אַן אײנטאָגיקער ייִדיש־סימפּאָזיום, און די רעפֿעראַטן װערן פֿאַרעפֿנטלעכט אין אַ ספּעציעלן קונטרס. ביזן נײַנטן נומער איז דער רעדאַקטאָר געװען פּראָפֿעסאָר שלמה בערגער ע”ה, און זינט זײַן טױט איז פּראָפֿעסאָר מאַריאָן אַפּטרטאָט ממשיך די דאָזיקע סעריע. די נײַסטע, צװעלפֿטע, פּובליקאַציע איז כּולל צװײ גאָר אינטערעסאַנטע רעפֿעראַטן װעגן דער מאָדערנער ייִדישער דיכטונג, װאָס צװײ אײראָפּעיִשע פֿאָרשערינס האָבן אָפּגעהאַלטן אויפֿן סימפּאָזיום.

פּראָפֿעסאָר אפֿרת גל־עד פֿון דיסלדאָרף איז די מחברין פֿון אַ מײַסטערישער ביאָגראַפֿיע פֿון איציק מאַנגער, װאָס בלײַבט לײדער ניט צוטריטלעך אױף ענגליש. די 1930ער יאָרן זײַנען געװען די סאַמע שעפֿערישסטע תּקופֿה אין מאַנגערס לעבן, װען ער האָט זיך אָפּגעגעבן מיט זײַן „פּאָעטישער רעקאָנסטרוקציע‟ פֿון די מעשׂיות פֿונעם הומש און מגילת־אסתּר. אין זײַן דיכטונג האָט ער געפּרוּװט צונױפֿשדכנען דעם זשאַנער פֿון דער אײראָפּעיִשער ראָמאַנטישער באַלאַדע און דעם ייִדישן פֿאָלקסליד.

אײנער פֿון מאַנגערס ערשטע פּאָעטישע עקספּערימענטן אין דער דאָזיקער ריכטונג איז געװען די „באַלאַדע פֿון דעם פּאָדעלױער רבֿ‟, װאָס איז דערשינען אין דער װאַרשעװער צײַטונג „ליטעראַרישע בלעטער‟ אין 1930. די דאָזיקע פּאָעמע װעגן אַן אַלטן חסידישן רבין פֿונעם מאָלדאַװישן שטעטל פּאָדעלױ נוצט סימבאָלישע מאָטיװן, װאָס זײַנען פּאָפּולער אין מאַנגערס דיכטונג: דער קאָנטראַסט צװישן דעם קלאָרן טאָג און דער פֿינצטערער סודותדיקער נאַכט, דער באַריר צװישן װאָכעדיקײט מיט קדושה, און דער טראַגישער סוף װי דער שפּיצמאָמענט פֿון לעבן. דער רבֿ פֿון פּאָדעלױ איז אַ נײַער ייִדישער נוסח פֿונעם „הײליקן מאַן‟ װאָס איז בכּוח זיך אַרױסצורײַסן פֿון דער פֿאַרשקלאַפֿטקײט צו גמשיות, אָבער אַ פֿולשטענדיקע באַפֿרײַונג איז אים מעגלעך נאָר דורך זײַן טױט.

„די באַלאַדע פֿון דעם פּאָדעלױער רבֿ‟ איז אַ װיכטיקער שריט אױף מאַנגערס װעג צו די „חומש־לידער‟. מאַנגער זוכט נאָך פּשטות פֿון דער דיכטערישער שפּראַך, װאָס זאָל אַנטפּלעקן די טיפֿקײט פֿון דער מיסטישער דערפֿאַרונג, און בױען אַ מעטאַפֿאָרישע קײט, װאָס זאָל פֿאַרבינדן די אוראַלטע און די נײַע דורות ייִדן. מאַנגער האָט געפֿילט – פֿאַרסך־הכּלט גל־עד – אַז דורכן אױסמעקן די גרענעצן פֿון צײַט און רױם אין זײַנע לידער װעט ער לאָזן דעם לײענער משׂיג צו זײַן די װירקלעכקײט װי אַן אײביקע דערפֿאַרונג.

פּראָפֿעסאָר קאַראָלינאַ שימאַניאַק פֿונעם ברעסלער אוניװערסיטעט אין פּױלן באַטראַכט אין איר רעפֿעראַט די באַציִונגען צװישן דער פּױלישער און דער ייִדישער ליטעראַטור אין דער תּקופֿה צװישן בײדע װעלט־מלחמות. דאָס איז געװען די צײַט, װען די ייִדישע אינטעליגענץ האָט זיך געדאַרפֿט געפֿינען אַן אָרט אין דער נײַער קולטורעלער און פּאָליטישער לאַנדשאַפֿט פֿון די ערשט אױפֿגעקומענע נאַציאָנאַלע מלוכות פֿון מיזרח־אײראָפּע. דער ענין פֿון פּױליש־ייִדישע באַציִונגען האָט באַזאָרגט ניט נאָר פּױלישע, אָבער אױך אַמעריקאַנער ייִדישע ליטעראַטן. שימאַניאַק מאַכט אַ פֿאַרגלײַכיקן אַנאַליז פֿון צװײ לידער, נחום־ברוך מינקאָפֿס „טאַדעוש פּאַן קאָסציושקאָ‟ (1920) און „אַ ייִדישער דיכטער פֿון פּױלן‟ פֿון מלך ראַװיטש (1935).

אינעם נײַנצנטן יאָרהונדערט, װען פּױלן איז געװען אונטער דער שליטה פֿון דרײַ שכנותדיקע מלוכות, איז די ראָמאַנטישע ליטעראַטור געװאָרן אַ מין מקום־מקלט פֿאַר פּױלישע פּאַטריאָטישע געפֿילן. װען פּױלן איז װידער געװאָרן אומאָפּהענגיק אין 1918, האָבן אײניקע מאָדערנע פּױלישע ליטעראַטן שױן די דאָזיקע טראַדיציע געהאַלטן פֿאַר אַ פֿאַרעלטערטע. אָבער פֿאַר ייִדישע דיכטער זײַנען די פּױלישע ראָמאַנטישע פּאָעטן, אַזעלכע װי אַדאַם מיצקיעװיטש און יוליִוש סלאָװאַצקי, נאָך אַלץ פֿאַרבליבן װיכטיק װי העראָיִשע שטימען פֿונעם פּױלישן פֿאָלקגײַסט.

מינקאָף האָט זיך פּראָװאָקאַטאָריש אַנקעגנגעשטעלט קאָסציושקאָן, דעם העלד פֿונעם פּױלישן װידערשטאַנד קעגן רוסלאַנד סוף־אַכצנטן יאָרהונדערט. בײַ מינקאָף טראָגט קאָסציושקאָ דאָס אַחריות פֿאַרן אױפֿקום פֿונעם אַנטיסעמיטיזם אין דער נײַער פּױלישער רעפּובליק. מינקאָף האָט בכּיװן ניט דערמאָנט דעם ייִדישן בײַטראָג אינעם פּױלישן פֿרײַהײט־קאַמף, דעם ייִדישן באַטאַליאָן פֿון בערעק יאָסעלעװיטשס, װאָס האָט געדינט װי אַ פּראָפּאַגאַנדע־סימבאָל פֿון דער פּױליש־ייִדישער חבֿרשאַפֿט. קוקנדיק פֿון ניו־יאָרק האָט מינקאָף געהאַט ספֿקות מכּוח דעם מצבֿ פֿון ייִדן אין דער נײַער פּױלישער געזעלשאַפֿט.

ראַװיטש שפּילט זיך אין זײַן ליד מיט דער ייִדיש־פּױלישער צװײשפּראַכיקײט. ער פֿאַררופֿט זיך אױף די פּױלישע קלאַסיקער מיצקיעװיטש און סלאָװאַצקי, אָבער זײַן טאָן און שטימונג זײַנען אַנדערש. אַנשטאָט צו זינגען שבֿחים פֿאַר פּױלן, רעדט ראַװיטש װעגן ייִדישע יסורים און רדיפֿות. דרײַ ייִדישע סטראָפֿעס פֿירן אַ מין סיכסוך מיט דרײַ פּױלישע, און די לעצטע צװײ סטראָפֿעס זײַנען אױף ייִדיש. דער דיכטער פֿרעגט זיך: „װער בין איך, װאָס איז מײַן נשמה ־ / האָבן זי אױף אַן אמת צװײ מאַמעס געבױרן?‟ און ענדיקט זײַן ליד מיט אַן אַנדער פֿראַגע: „װי װעט מײַן סוף זײַן? אױב צװײמאָל געבױרן ־ / מוזן אױך קומען צװײ טױטן?‟ ראַװיטש לײקנט אָפּ דעם ראָמאַנטישן חלום פֿון פּױלן װי זײַן הײמלאַנד, אָבער ער פֿאַרבלײַבט צוגעבונדן צו דעם לאַנד פֿון זײַן געבורט.

בײַ ראַװיטשן און מינקאָפֿן בלײַבט פּױלן סימבאָליש פֿאַרקערפּערט אין דער ראָמאַנטישער דיכטונג. דאָס אײגענע קאָן מען זאָגן װעגן אַנדערע ייִדישע שרײַבער, אַזעלכע װי יוסף אָפּאַטאָשו און אַבֿרהם סוצקעװער. פֿאַרן חורבן האָבן די ייִדישע ליטעראַטן געהאַט אַ צװעיִקע באַציִונג צו פּױלן, אָבער סוצקעװערס פּאָעמע „צו פּױלן‟ (1946) איז דער לעצטער זײַ־געזונט צו דעם לאַנד, װאָס האָט בוגד געװען אין זײַנע ייִדן.