מענטשן און געשעענישן, ייִדיש־וועלט

דעם עלטער־זיידנס דעמבענעם שרײַבטיש

My Great-Grandfather's Oak Desk

פֿון מיכל יאַשינסקי

אַזוי נאָענט צו זײַן פּנים האָט דער אַלטער ייִד געהאַלטן די צײַטונג, אַז דאָס בלאַט האָט אַזש אָנגערירט די לינדזן פֿון זײַנע ברילן — זייער גלאָז דיקער װי פֿלעשלעך קאָקאַ־קאָלאַ. געלייענט האָט ער בײַם גרויסן סעקרעטאַר־שרײַבטיש בײַ אים אין שלאָפֿצימער, זײַן דאַרער גוף איבערגעבויגן איבערן בלאַט. זײַן אייניקל, מײַן מאַמע דבֿורה װײַס יאַשינסקי, האָט געקוקט אויף אים דורך דער אָפֿענער טיר, און זיך געחידושט: װי אַזוי קען דער זיידע אפֿילו אָטעמען, מיט זײַן גאַנצן פּנים אַזוי טיף אײַנגעהילט אין פּאַפּיר און טינט?

נו — אפֿשר פּונקט דערפֿאַר, װאָס ער, מײַן עלטער־זיידע יוסף װײַס, האָט געהאַט אַזאַ צײַטונג צו געניסן יעדן טאָג, דעם פֿאָרװערטס, געדרוקט אין זײַן טײַער מאַמע־לשון. קען זײַן אַז דאָס לייענען די ייִדישע שורות איז געװען פֿאַר דעם פּענסיאָנירטן מויערער טאַקע ווי דאָס אײַנאָטעמען זויערשטאָף, אַ שעפּטש פֿון אַ לעבן װאָס איז שוין פֿאַרבײַ. די שפּראַך פֿון דער צײַטונג איז מסתּמא געװען אַ דערמאָנונג פֿון זײַנע ייִנגערע יאָרן אין דער ייִדיש־רעדנדיקער ביאַליסטאָק, בשעת ער װוינט בײַם זון אין אַ פֿאָרשטאָט פֿון דעטרויט.

אין רוסלאַנד האָט ער צוגעהערט צו אַן אַנטיצאַרישער כאַליאַסטרע, װאָס האָט צוגעגנבֿעט אַ קליינעם פּרעס פֿון אַ פּראָ־מלוכישער פּובליקאַציע כּדי צו דרוקן זייערע אייגענע פּראָקלאַמאַציעס, צו אַגיטירן פֿאַר רעװאָלוציע. אפֿשר ניט נאָר צוליב זײַן שװאַכער ראיה האָט ער זיך אָנגעבויגן איבערן פּאַפּיר פֿונעם פֿאָרװערטס, נאָר אויך כּדי אַרײַנצונעמען די בשׂורות און די געדאַנקען אין זיך, אײַנצוזאַפּן יעדע אידעע אין זײַן שאַרפֿן מוח און צו בינדן זיי מיט זײַנע אָנדענקן און פֿילאָסאָפֿיעס פֿון אַ מאָל.

דער שרײַבטיש פֿון טונקל דעמבענהאָלץ איז אים געװען אַ טײַערער חפֿץ, פּונקט װי יעדער נומער פֿאָרװערטס. שיין אויסגעטעסעט איז דער טיש, און פֿול מיט קליינינקע קעסטעלעך און שופֿלאָדן, צװישן זיי — אויך סודותדיקע שאַפֿקעס, באַקאַנט נאָר צום באַזיצער פֿונעם טיש. אין איינער פֿון זיי האָט ער לאַנג געהאַלטן אַ גערונצלטן קאָנװערט מיט בריװ פֿון איינעם פֿון זײַנע דרײַ ברידער. די משפּחה האָט געפֿונען דעם קאָנװערט נאָכן עלטער־זיידנס פּטירה. אויפֿן קאָנװערט איז אין זײַן דינינקער, פֿאָדעמדיקער שריפֿט געשטאַנען געשריבן: „בערל“.

אָפֿט מאָל האָט ער דעם קאָנװערט אַרויסגענומען פֿון דער שאַפֿקע, נאָר — לויט ווי די מאַמע געדענקט — האָט ער קיין מאָל ניט פֿירגעלייענט די בריװ זײַנע אייניקלעך, אַזאַ שטאָך אין האַרצן האָבן די בריװ אים געגעבן. בערל, דער איינציקער פֿון די ברידער וואָס איז געבליבן אין אייראָפּע, ניט עמיגרירט מיט די אַנדערע, האָט דער עלטער־זיידע יוסף שוין קיין מאָל מער ניט געזען.

װען ער איז אַליין אָנגעקומען אין אַמעריקע, האָט ער געװוינט אין ניו־יאָרק, און דאָרט האָט ער מסתּמא דעם טיש געקויפֿט. אין דער ענגער װוינונג װאָס ער האָט זיך געטיילט מיטן היסטאָריקער, װיל דוראַנט, האָט ער, לעבן דעם טיש, געשפּילט זײַן װיאָלאָנטשעל, זיך געלערנט ענגליש און געלייענט סאָציאַליסטישע פּאַמפֿלעטן. נאָך דער פּטירה פֿון זײַן װײַב, פּאָליע (פּערל), האָט ער אויסגעלעבט זײַנע לעצטע יאָרן אינעם הויז פֿון זײַן זון ראובֿן און מײַן באָבע לאה, צוזאַמען מיטן שרײַבטיש. נאָך דעם װי מײַן באָבע לאה איז ניפֿטר געװאָרן מיט פֿיר יאָר צוריק, האָט מען געפֿונען אַ קװיטל פֿון איר, אין איינער פֿון די פֿילע שופֿלאָדן פֿונעם טיש, מיט די אָ ווערטער:

„דאָס איז געװען זיידע יוספֿס שרײַבטיש. ס׳מאַכט מיר ניט אויס װער ס׳נעמט אים, אַבי ער שאַצט טאַקע אָפּ זײַן ווערט.‟

דער אימאַזש װאָס אַיעדער האָט פֿונעם שרײַבטיש, אַיעדער װאָס האָט געקענט יוספֿן (איך — לײדער נישט), איז װי דער אַלטער פֿלעגט דאָרט לייענען זײַן טײַערן פֿאָרװערטס. אַזוי װי איך בין אַן אָפּשטאַמיקער זײַנער װאָס איז איבערגעגעבן דער ייִדישער שפּראַך, האַלט מען מיך פֿאַרן ריכטיקן יורש פֿונעם טיש. און אַזוי װי איך האַלט טײַער דעם עלטער־זיידנס קולטור, װעל איך אויך האַלטן טײַער, אַזוי װי די באָבע האָט פֿאַרלאַנגט, דעם אַנטיק. אַזוי האָט די משפּחה באַשלאָסן.

הײַנט געפֿינט זיך דער שרײַבטיש אין דער מאַמעס הויז, מיטן פֿאַרשטאַנד אַז מיט דער צײַט װעט ער שטיין בײַ מיר. קיין בעל־הבתּיש הויז האָב איך דערווײַל נישט, און קיין פֿײַנעם צימער װאָס איז װערט אַזאַ בכּבֿודיקן שטיק מעבל — אויך נישט. אַ נע־ונדניק בין איך, כ׳װוין אין פּיצינקע דירהלעך — פֿריִער אין מישיגן, מאַסאַטשוסעטס און װין, הײַנט — אין ניו־יאָרק. דאָ בין איך אַן אַקטיאָר, דאָרט — אַן אוניװערסיטעט־לעקטאָר, אַ מאָל אַ שטיקל קינסטלער, אַ מאָל אַ שרײַבער, אַ רעזשיסאָר. אײַנגערעמלטע בילדער פֿון מײַנע ברידער, אויסגעפּוצטע מיט שוואַרצע קראַוואַטן, לעבן זייערע כּלות אין װײַסע שלײַערס, שטייען ניט װײַט פֿונעם טיש אין סאַלאָן פֿון טאַטע־מאַמע. קיין זיװג אַזאַ האָב איך ניט.

די ייִדישע שפּראַך איז אָבער אויך אַ באַשערטע. װוּ איך זאָל נישט זײַן, פֿיל איך זיך אין דער היים צווישן אירע אותיות. הלװאַי װעל איך אַ מאָל האָבן דעם זכות־אָבֿות אײַנצוזאַמלען אַזעלכע הייליקע ייִדישע װערטער, און זיי אויסצושטעלן אויף די פּאָליצעס און אַרײַנצולייגן אין די סודותדיקע שאַפֿקעס פֿון אונדזער בשותּפֿותדיקן שרײַבטיש, מײַנעם און דעם עלטער־זיידנס.