די אינטערנעץ: אַן אילוזיע פֿון וויסן

The Internet: An Illusion Of Knowledge

פֿון יחיאל שיינטוך

Published May 10, 2019.

לעצטער טייל פֿון דער סעריע „וועגן פּריװאַטע ביבליאָטעקן און פּריװאַטע אַרכיװן‟

אין ערשטן טייל פֿון דער סעריע אַרטיקל האָב איך געשריבן וועגן דעם פֿענאָמען וואָס מיר רופֿן אַ פּריוואַטע ביבליאָטעק בײַ ייִדן. אין צווייטן טייל איז דער עיקר געווען דער באַטײַט פֿון אָפֿיציעלע אַרכיוון און דעם זינען פֿון אַ פּריוואַטן אַרכיוו.

סײַ מײַן ביבליאָטעק און סײַ מײַן אַרכיוו זײַנען אַ סך מער ווי אַן אָפּשפּיגלונג פֿון אַ פּריוואַטן לעבן פֿון איין פּערזאָן, און דאָס ווערט אַלץ קלאָרער מיטן איבערגאַנג פֿון די יאָרן. דאָס וואָס הײַנט זעט אויס ווי אַ פּריוואַטער פּערזענלעכער אײַנדרוק פֿון אַ ביאָגראַפֿיע אַן איינצלנע, וועט אין הונדערט יאָר אַרום באַקומען אַ היסטאָרישן קאָנטעקסט אויפֿן פֿאָן פֿון דער ייִדישער געשיכטע אין 20סטן און 21סטן יאָרהונדערט, אָדער נישט.

די צרה איז אַז פּערזענלעכע אַרכיוון (שוין אָפּגערעדט — פּריוואַטע ביבליאָטעקן) האָבן אַ נטיה זיך צו צעפֿאַלן, גיין פֿאַרלאָרן. יאָרן פֿון זאַמלען מאַטעריאַלן אַרום באַשטימטע טעמעס און פּראָבלעמען פֿאַרשווינדן, און די קולטור ווערט אַ מאַקאָלאַטור און יעדער דור הייבט אָן פֿון דאָס נײַ דעם גאַנצן פּראָצעס. נאָך מער, אין אונדזער דור, וווּ די אינטערנעץ דערמעגלעכט אונדז אָנצוקומען פֿון אונדזער שרײַבטיש צו אַ ים מיט ביכער און דאָקומענטן, זיי אָפּדרוקן אויף פּאַפּיר און אָפּהיטן אין אונדזער אַרכיוו. אינסטיטוציעס, מיט ביבליאָטעקן און אַרכיוון זענען אָבער געבויט לויט אַלטע פּרינציפּן, און זיי נעמען נישט אַרײַן אין זייערע סקלאַדן און מאַטעריאַלן־לאַגערן קיין שום מאַטעריאַלן וואָס זײַנען אפֿשר טאַקע נישט דער אָריגינאַל, אָבער זענען אַ רעזולטאַט פֿון צענדליקער יאָרן קאָנצענטרירטן אָפּקלײַב פֿון טעמעס, צי די שרײַבערס, צי דערשײַנונען ספּעציפֿישע וואָס איין מענטש האָט זיך מיט דעם פֿאַרנומען זײַן גאַנץ לעבן.

ווען עס גייט אַוועק דער אייגנטימער, צעוואַרפֿט מען זײַן אַרכיוו און ביבליאָטעק, און סיזיפֿוס נעמט די אייבערהאַנט. וואָס וועט זײַן מיט מײַן אַרכיוו און מיט מײַן ביבליאָטעק, ווען איך וועל אַוועק? די פֿראַגע איז נישט: זײַן אָדער נישט זײַן, ווי אַהרן צייטלין האָט זיך אויסגעדריקט. די פֿראַגע איז: זין אָדער נישט זין — ווײַל אַ פּריוואַטער אַרכיוו און ביבליאָטעק ווערט געבויט נישט דווקא צו זײַן, נאָר לויט אַ באַשטימטן זין. אָט דער זין איז דאָס וואָס מע קען אָפּלערנען פֿון אַ מענטשלעכן לעבן פֿאַרבונדן מיטן לעבן פֿון אַ פֿאָלק, ווי אויך דעם וועג פֿון דער מענטשהײט.

דער מענטשעלכער וויסן איז אין אונדזער דור געשטיגן אַזוי הויך אַז יעדער איינער קען זיך דערנענטערן צו דער טאָטאַליטעט פֿון דער מענטשלעכער קולטור, אַ דאַנק דער טעכנאָלאָגישער רעוואָלוציע וואָס מיר רופֿן אינטערנעץ. ווי זאָגט דער העברעער: אליה וקוץ בה.

די רעוואָלוציע איז אַזאַ געוואַלדיקע, אַז דווקא ווײַל הײַנט קען מען וויסן אַ סך מער און גיכער ווי פֿריִער, ווייסט מען דווקא אַ סך ווייניקער, ווײַל אַ גאַנץ לעבן פֿון אַ מענטש סטײַעט נישט דאָס אַלץ אַרײַנצונעמען, און דערפֿאַר איז דער וויץ מיט 60 יאָר צוריק וואָס האָט זיך אַרומגעדרייט אין העברעיִשן אוניווערסיטעט, געוואָרן הײַנט אַ האַרטע רעאַליטעט: „וואָס הייסט אַ פּראָפֿעסאָר? אַ פּראָפֿעסאָר איז אַ מענטש וואָס ווייס מער און מער וועגן ווינציקער און ווינציקער.‟ דערפֿאַר קענט איר הײַנט זײַן אַ פּראָפֿעסאָר אָבער אײַער וויסן אַליין פֿאַר זיך האָט נישט קיין זין. דאָס וויסן איז וויכטיק, אָבער אָן אַ זין האָט דער וויסן נישט קיין האַפֿט.

צוויי בײַשפּילן וויל איך ברענגען כּדי צו אילוסטרירן דאָס אויבן געזאָגטע, וועגן דער רעלעוואַנץ פֿון פּערזענלעכע פּריוואַטע ביבליאָטעק־אַרכיוון פֿאַר דער קולטור־געשיכטע פֿון ייִדישן פֿאָלק, פֿאַר איר לערע און פֿאַר אירע ווײַטערדיקערע פֿאָרש־מעגלעכקייטן, וואָס וואָלטן משפּיע געווען אויף ווײַטער אויפֿן לערנען מיט די קומענדיקע דורות. ביידע בײַשפּילן האָבן צו טאָן מיט דער רעלעוואַנץ פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור פֿאַר טעאָלאָגיע און פֿילאָסאָפֿיע בײַ ייִדן, און פֿאַר דער געשיכטע פֿון דער ייִדישער פּרעסע און ייִדישער געשיכטע מיט די פּראָצעסן וואָס האָבן געפֿירט צו דעם אויפֿקום פֿון מדינת ישׂראל.

ערשטער בײַשפּיל: אַבֿרהם יהושע העשל און זײַנע אָנהייבן ווי אַ ייִדישער פּאָעט און ייִדיש־שרײַבער. העשל איז איינער פֿון די וויכטיקסטע טעאָלאָגן און ייִדישע פֿילאָסאָפֿן פֿון דעם 20סטן יאָרהונדערט אָבער ווייניק ווייסן אַז ראשית-כּל איז ער געווען אַ ייִדישער פּאָעט וואָס האָט מיט 86 יאָר צוריק אָפּגעדרוקט אַ בוך לידער אויף ייִדיש, „דער שם המפֿורש: מענטש‟ (וואַרשע 1933). ער איז דאַן אַלט געווען נישט מער ווי 26 יאָר און אין טיטל פֿון בוך זעען מיר שוין דעם יהושע העשל פֿון שפּעטער, שוין אָפּגערעדט פֿון אינהאַלט און פּראַכט פֿון די לידער גופֿא.

דער טיטל פֿון בוך איז כבֿיכול פֿאַר זיך אַליין. אַ תּרתּי־דסתּרי דער שם־המפֿורש וואָס ייִדן טאָרן נישט אַרויסרעדן… סמײעט דער פּאָעט העשל אַ נאָמען צו געבן: מענטש. געהערט אַ מעשׂה? אין יאָר 1933 בעת היטלער איז אַרויף אויפֿן טראָן, דעמאָקראַטיש אויסגעוויילט אין דײַטשלאַנד, דערוועגט זיך אַ ייִדישער פּאָעט, באַהעפֿטן דעם מענטש (נישט דווקא דעם ייִד) מיט גאָט! אָט דער שם־המפֿורש וואָס ייִדן האָבן בעת זייערע תּפֿילות נישט אַרויפֿגעבראַכט אויף זייערע ליפּן, און אַנשטאָט דעם האָבן זיי אַרויסגעזאָגט דעם שם־המפֿורש מיט מחיצות צווישן די אותיות: יודקע־וואָווקע (י-ק ה-ו-ק-ה), קומט אַבֿרהם יהושע העשל און גיט אַ נאָמען זײַן בוך לידער, דווקא מיט דער בפֿירושער כּוונה אָנצודײַטן אַז גאָט און מענטש זוכן איינער דעם צווייטן ווי עס איז טאַקע דער נאָמען פֿון ביכער וואָס דער באַקאַנטער טעאָלאָג און פֿילאָסאָף האָט גערופֿן God In Search Of Man: A Philosophy Of Judaism (1956).

אין 2017 האָט אלכּסנדר אבֿן־חן, אַ פֿאָרשער פֿון אַבֿרהם יהושע העשלס כּתבֿים אַרויסגעגעבן דאָס בוך, „על השם המפורש: אדם‟ וווּ ער באַציט זיך צו אַבֿרהם יהושע העשלס ייִדישער פּאָעזיע אין אַ העברעיִשער איבערזעצונג און באַשרײַבט איר השפּעה אויף העשלס שפּעטערדיקע פֿילאָסאָפֿישע און טעאָלאָגישע שריפֿטן. דער מחבר ניצט אויס נאָר אַ קליינעם טייל פֿון די איבערגעזעצטע לידער צוליב דעם וואָס אַבֿרהם יהושע העשלס טאָכטער האָט אים דערלויבט צו ניצן נאָר אייניקע לידער, מחמת שאַפֿונגס־רעכט וואָס געהערן צו איר. עס איז אַ סבֿרה, אַז ווען עס וועט מעגלעך זײַן פֿרײַ זיך צו באַציִען צו אַלע לידער אויף ייִדיש וועט מען קענען פֿאַרברייטערן די פֿאַרבינדונגען צווישן דעם ייִדישן פּאָעט אַבֿרהם יהושע העשל און זײַנע שפּעטערדיקע אַמעריקאַנער טעאָלאָגישע כּתבֿים.

נישט ווייניק איז געשריבן געוואָרן וועגן אַבֿרהם יהושע העשלס ביאָגראַפֿיע און וועגן די געציילטע יאָרן וואָס ער האָט פֿאַרבראַכט אין ווילנע, אָבער וועגן זײַנע ייִדישע לידער אויף ייִדיש געשריבן און געדרוקט פֿאַר און נאָך דער ווילנער תּקופֿה, איז נישטאָ קיין סיסטעמאַטישע באַהאַנדלונג. די געשיכטע פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור וועט מוזן וואַרטן ביז זי וועט האָבן אַ פֿרײַען צוטריט צו העשלס ייִדישע לידער און אַרכיוו מאַטעריאַלן, אָן דעם אָפּהאַלט פֿון לעגאַליסטישע שאַפֿונגס־רעכט וואָס האַמעווען די פֿאָרשאַרבעט און דערלאָזן נישט צו לערנען מיט תּלמידים העשלס ייִדישע פּאָעזיע אין אָריגינאַל און אויך נישט אין אַ העברעיִשער איבערזעצונג.

דערווײַל האָט מען איבערגעזעצט אין „מפעל דב סדן פֿון העברעיִשן אוניווערסיטעט‟ דרײַ פֿערטל פֿון העשלס בוך לידער פֿון ייִדיש אויף העברעיִש. נאָך מער, צוליב דער וויכטיקייט פֿון זײַן ייִדישער פּאָעזיע, האָב איך אָנגעקליבן אין מײַן אַרכיוו אַ שלל מיט מאַטעריאַלן וועגן זײַן ביאָגראַפֿיע און ליטעראַרישע טעטיקייט אויף ייִדיש. און האָפֿנטלעך וועט אָט דער מאַטעריאַל דינען פֿאַר אַ גרעסערער אַרבעט וועגן זײַן ייִדישער פּאָעזיע.

אַ צווייטער בײַשפּיל: איבער סטערעאָטיפּישע באַגריפֿן וועגן דער ייִדישער שפּראַך און קולטור וואָס הערשן נאָך אַלץ אין ישׂראל, ווערט ייִדיש טעותדיק פֿאַררעכנט פֿאַר אַ גלות־קולטור וואָס האָט גאָרנישט וואָס צו טאָן מיט ארץ ישׂראל און מיט אַ צוקונפֿטדיקער בילד פֿון אַן אייגענער ייִדישער מדינה אין ארץ־ישׂראל. אַרײַנבליקנדיק אין דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור פֿון 19טן יאָרהונדערט און דורכקוקנדיק די ייִדישע פּרעסע צווישן ביידע וועלט־מלחמות, ווערט קלאָר אַז די ייִדישע ליטעראַטור און פּרעסע האָבן געגעבן אַ וואָגיקן בײַשטײַער סײַ צו חיבֿת ציון, סײַ צו די ציוניסטישע חלומות פֿון ייִדן אין מזרח־אייראָפּע פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה, אָבער אָט די טעמע איז אין גאַנצן פֿאַרנאַכלעסיקט געוואָרן ביז הײַנט. לעצטנס איז דערשינען אַ רחבֿותדיקע און גלענצנדיקע פֿאָרשאַרבעט וועגן דער ייִדישער פּרעסע אין פּוילן, צווישן ביידע וועלט־מלחמות וווּ די פֿאַרבינדונג מיט ארץ־ישׂראל ווערט גרינטלעך באַשריבן: חני ברקת גלנצר, „היומון ביידיש ‘דער מאָמענט’‟ (1910–1939), ירושלים, „מפעל דב סדן באוניברסיטה העברית‟, 2018.

נישט נאָר די פּרעסע און די ייִדישע ליטעראַטור באַציִען זיך צו ארץ־ישׂראל און צו דער וויזיע פֿון אַ מדינה פֿאַר ייִדן, נאָר אויך די צענדליקער ייִדישע שרײַבער וואָס זענען אַקטיוו אין דער ייִדישער פּרעסע און ליטעראַטור, באַזוכן ארץ־ישׂראל אין דער ערשטער העלפֿט פֿון צוואַנציקסטן יאָרהונדערט און וווינען דאָרט אַפֿילו אַ שטיקל צײַט און באַציִען זיך צום לאַנד און צו זײַן צוקונפֿט.

ביז 1948 איז ארץ־ישׂראל אַ יש אין רשות הרבים פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור און פּרעסע, ווי עס באַווײַזן די אַנטאָלאָגיעס ווי למשל פֿיר צי פֿינף בענדער פֿון שמואל ראָזשאַנסקיס „מוסטערווערק פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור‟, און די טעמע ארץ־ישׂראל אין דער ייִדישער פּרעסע. אַפֿילו חיים גראַדע האָט אין יאָר 1934 זיך געקליבן זיך באַזעצן אין ארץ־ישׂראל. אַהרן צייטלין האָט געוווינט אַ קאַרגן יאָר אין ירושלים אין זכרון יעקב און זײַן פֿאָטער הלל צייטלין איז געווען אין ירושלים אין יאָר 1925. יצחק קאַצענעלסאָן איז דאָרט געווען אין צוויי מאָל — אָנהייב צוואַנציקער און אָנהייב דרײַסיקער יאָרן, און אַפֿילו דער טונקעלער האָט אָנגעשריבן אַ גאַנצן בוך וועגן זײַנע וויזיטן אין אַלע ייִשובֿים אין ארץ־ישׂראל אין די דרײַסיקער יאָרן. נאָך אַ סך ייִדיש־שרײַבער האָבן עס געטאָן. אין מײַן אַרכיוו געפֿינען זיך אַ סך מאַטעריאַלן אין שײַכות מיט דער ייִדישער ליטעראַטור און פּרעסע און ארץ ישׂראל פֿאַרן אויפֿקום פֿון דער מדינה. אָט די מאַטעריאַלן זענען געזאַמלט געוואָרן במשך יאָרן, און צעטרענצלען זיי נאָך מײַן אַוועקגיין איז אַ רחמנות אויף די פֿאָרשער און לערער פֿון די קומענדיקע דורות.

געבראַכט האָב איך אויבן, נאָר אין קורצן, צוויי בײַשפּילן פֿון אַ סעריע אַרכיוו־מאַטעריאַלן סיסטעמאַטיש צונויפֿגעקליבן אין מײַן אַרכיוו. עס רעדט זיך וועגן טעמעס וואָס האָבן צו טאָן מיט דער מאָדערנער געשיכטע פֿון ייִדן, וועלכע זענען כּמעט ווי נישט אויסגעפֿאָרשט געוואָרן און דערפֿאַר איז נישטאָ קיינער וואָס זאָל וועגן זיי לערנען מיט תּלמידים. נאָך מער, די צוויי בײַשפּילן אויבן האָבן צו טאָן אויך מיט טעמעס וואָס זענען ביז הײַנט נישט אויסגעפֿאָרשט געוואָרן, אָבער אַ דריטער בײַשפּיל וואָס איך ברענג דאָ ווײַטער, האָט צו טאָן מיט אַ טעמע וואָס ווערט געלערנט אין מיטלשולן אין ישׂראל שוין 25 יאָר, אָבער איז כּלל וכלל נישט אויסגעפֿאָרשט געוואָרן און דערפֿאַר באַקומען תּלמידים אויסשליסלעך דעם קוקווינקל פֿון זייערע מיטלשול־לערער וואָס האָבן הינטער זיך נישט קיין פֿאַרלאָזלעכע דאָקומענטאַציע וואָס איז אַנאַליזירט און דערקלערט געוואָרן פֿון פֿריִער. עס רעדט זיך וועגן אַ ביז גאָר וויכטיקע טעמע אין דער קולטור־געשיכטע פֿון ייִדישן פֿאָלק און פֿון דער מענטשהײט בכלל: די אומקום־תּקופֿה און איר אָפּשפּיגלונג אין דער ייִדישער ליטעראַטור.

דריטער בײַשפּיל: אין מײַן אַרכיוו ליגן גאַנצע קעסטלעך מאַטעריאַלן וואָס זײַנען שייך דער געשיכטע פֿונעם לעבן און שאַפֿן פֿון יחיאל דינור (קאַצעטניק), דער וויכטיקסטער ליטעראַרישער כראָניסט פֿון אומקום און חורבן פֿון מזרח־אייראָפּעיִשן ייִדנטום, וועמענס נאָמען צווישן ביידע וועלט־מלחמות איז געווען יחיאל פֿײַנער.

זײַנע ייִדישע און העברעיִשע כּתבֿים וועגן די איבערלעבונגען פֿון ייִדן אין געטאָס און לאַגערן, זײַנען אַ היסטאָריש־ליטעראַרישער דאָקומענט, וואָס איז ביז הײַנט נאָך נישט גענוג אויסגעפֿאָרשט געוואָרן, נישט געקוקט אויף דעם וואָס קאַצעטניקס לעבן און שאַפֿן פֿאַרנעמט אַ ביז גאָר צענטראַלן אָרט אין ישׂראל און אין דער וועלט בײַ פֿאָרשער און לערער.

במשך פֿון די יאָרן האָב איך צונויפֿגעקליבן ערשטיקע און סעקונדאַרע מאַטעריאַלן וועגן זײַן לעבן און שאַפֿן, אינטערוויויִרט באַקאַנטע זײַנע וואָס לעבן שוין נישט, צונויפֿגעשלעפּט מאַטעריאַלן פֿון אַרכיוון און זשורנאַלן, באַקומען פֿון קאַצעטניק אַליין כּתבֿ־ידן, געהאַט מיט אים געשפּרעכן במשך זיבן יאָר פֿאַר זײַן טויט, און געפֿונען זײַנע שריפֿטן פֿון פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה.

אויב דאָס אַלץ וועט גיין פֿאַרלאָרן, וועלן 25 יאָר פֿון אויפֿקלײַבן, אויסזוכן און אויסלערנען קאַצעטניקס לעבן און שאַפֿן אַוועק אין ניוועץ. איז עס נישט אַ גרויסער שאָד? אַ סיזיפֿישע אַרבעט פֿאַר די קומענדיקע דורות? די גרויסע קייט פֿון זײַן אַ ייִד האַקט זיך איבער דור אײַן דור אויס, צוליב פֿאַרשיידענע סיבות, אָבער „כעלעם‟ מוז נישט זײַן איינע פֿון זיי. געהערט האָב איך מיט יאָרן צוריק וועגן איינעם אַ וויכטיקער אַקאַדעמיקער וועמענס נאָמען איך וועל נישט דערמאָנען מחמת לשון הרע, וואָס קומט אַלע יאָר קיין ישׂראל און קלײַבט מאַטעריאַלן — אַפֿילו פּאַשקווילן פֿון די ווענט אין מאה־שערימס גאַסן, און פֿירט זיי אַוועק קיין אַמעריקע אין זײַן אָנגעזעענער אינסטיטוציע, מיטן אויסרייד אַז ווען מדינת־ישׂראל וועט גאָט זאָל אָפּהיטן, שוין מער נישט זײַן, וועט זײַן אינסטיטוציע האָבן די גרעסטע קאָלעקציע פֿון ישׂראל־חפֿצים אין דער וועלט. ווינטש איך זיך און מײַנע ליבע לייענער, אַז ווען איך און אַנדערע ווי איך וועלן שוין מער נישט זײַן, זאָלן אונדזערע ביבליאָטען און אַרכיוון בלײַבן ווי נאָך איין שטאַפּל אויף אַ לייטער וואָס פֿירט צו אַ גרעסערער דערקענטעניש פֿון באַוווּסטזײַן בײַ ייִדן וועגן זיך און וועגן דער וועלט.

כּדי דאָס זאָל געשען, דאַרף געמאַכט ווערן אַ רעוויזיע אין די אַרכיוו־תּקנות, פֿון אָרגאַניזאַציעס, ווי אַזוי אָפּצוהיטן די שפּראַך און ווערטן פֿון פֿאָריקע דורות, ווי אויך אַ רעוויזיע ווי און וווּ אָפּצוהיטן ביבליאָטעק־קאָלעקציעס. איך ווייס אַז מיר זײַנען נאָך זייער ווײַט פֿון אַזאַ צוקונפֿט־בילד און, ווי זאָגן מײַנע קינדער אַז איך קום צו זיי מיט מײַנע טענות: על זה בוכה הנביא, אויף דעם יאָמערט דער נבֿיא.