שבֿועות בײַ ייִדישע שרײַבער

The Shavuos Theme in Four Yiddish Stories

פֿון גרשון ווײַנער

Published June 05, 2019.

[אַן איבערדרוק פֿון אַן אַרטיקל פּובליקירט אינעם פֿאָרווערטס, דעם 25סטן מײַ 2001]

אין רובריק פֿון שבֿועות־מאָטיוון אין דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור האָבן מיר אויסגעקליבן סצענעס און מאָמענטן אין די ווערק פֿון פֿיר מײַסטערס פֿון ייִדישן וואָרט, וואָס אין זייערע שאַפֿונגען קומען צום אויסדרוק אויך ייִדישע ווערטן — שלום־עליכם, ב. יאושזאָן, חיים גראַדע און משה נאַדיר — יעדער איינער אַ וועלט פֿאַר זיך, און די סמיכות־הפּרשה צווישן זיי איז די פֿאַרבינדונג מיט שבֿועות. מיר הייבן אָן מיט שלום־עליכם:

בוזי איז אַ נאָמען פֿאַרצויגן פֿון אסתּר־ליבע: ליבוזי — בוזי. זי איז עלטער פֿון מיר מיט אַ יאָר, און אפֿשר מיט צוויי, און ביידע אין איינעם זײַנען מיר ניט אַלט קיין צוואַנציק יאָר. הײַנט זעצט זיך אַוועק, זײַט מוחל, און רעכנט אויס וויפֿל בין איך אַלט און וויפֿל זי… מײַן עלטערער ברודער בעני איז געזעסן אין דאָרף, געהאַלטן אַ מיל, געקאָנט שיסן פֿון אַ ביקס, פֿאָרן רײַטנדיק אויף אַ פֿערד און שווימען ווי אַ מזיק. איין מאָל זומער האָט ער זיך געבאָדן אין טײַך און איז דערטרונקען געוואָרן. אויף אים איז געזאָגט געוואָרן דער פּסוק: אַלע גוטע שווימער ווערן דערטרונקען. נאָך אים איז געבליבן אַ מיל, צוויי פֿערדלעך און אַ יונגע אַלמנה מיט איין קינד. די מיל האָט מען אָפּגעלאָזט, די פֿערדלעך האָט מען פֿאַרקויפֿט, די יונגע אַלמנה האָט חתונה געהאַט און איז אַוועקגעפֿאָרן ערגעץ ווײַט און דאָס קינד האָט מען געבראַכט צו אונדז. דאָס איז געווען בוזי.‟

אַזוי הייבט זיך אָן איינע פֿון די שענסטע דערציילונגען אין דער ייִדישער ליטעראַטור, שלום־עליכמס „שיר השירים‟ — „אַ יוגנט ראָמאַן‟, ווי ער באַצייכנט עס. ס׳ווערט אויסגעמאָלט אַ קינדער־ליבע וואָס דער אָנהייב איז אין פּסח און עס צעבליט זיך שבֿועות־צײַט בײַם גיין אין וואַלד אָנרײַסן גרינס אויף שבֿועות. דאַן ציט זיך עס פֿון די קינדעריאָרן ביז צו דעם דערוואַקסענעם עלטער פֿון די יונגע מענטשן און פֿאַרענדיקט זיך שבת נאָך שבֿועות מיט אַ טיאָכקע און אַ בענקעניש אין האַרצן.

אַ זײַטיקע באַמערקונג: אַ שאָד, וואָס אַזאַ שיינער מינהג פֿון אויספּוצן דאָס הויז מיט גרינס לכּבֿוד שבֿועות, לאַוו דווקא בלומען, נאָר מיט געוויקסן און בלעטער־צווײַגן, איז אַרויס פֿון דער מאָדע. בײַ וויפֿל משפּחות וועט איר הײַנט צו טאָג געפֿינען דאָס הויז באַצירט מיט גרינס לכּבֿוד שבֿועות?

„שיר השירים‟ איז נישט קיין ליבע־ראָמאַן אין שאַבלאָנעם סטיל, און אַוודאי נישט אין הײַנטיקן נוסח פֿון שטורמישע קאָנפֿליקטן, שפּאַנונג און איבערראַשנדיקע אַנטוויקלונגען. עס פֿליסט שטיל ווי דאָס טײַכל אין שטעטל און די ליבע־סצענעס דערגרייכן אַזש — ביז האַלטן זיך פֿאַר די הענט! ס׳שמעקט מיט דער דופֿט פֿון וואַלד, מע שפּירט די אַטמאָספֿער פֿון דער יום־טובֿדיקער היים, ס׳הערט זיך דער ניגון פֿון שבֿועותדיקן דאַוונען פֿון חזן אין שיל. די אויגן ריידן, די הערצער פֿלאַטערן, חלומות ווערן געשפּונען און יאָרן גייען פֿאַרבײַ. דער יונגערמאַן פֿאָרט אַוועק שטודירן אין דער גרויסער שטאָט, פֿאַרגעסנדיק אָן בוזי; און מיט אַ מאָל — אַ בריוול פֿון טאַטן: „זײַ וויסן אַז בוזין קומט מזל־טובֿ, זי איז למזל אַ כּלה געוואָרן. אי״ה שבת נאָך שבֿועות איז די חתונה.‟

דער בריוו האָט אים אויפֿגערודערט, אויפֿגעוועקט די אײַנגעדרימלטע ליבע פֿון אַמאָל און אויפֿגעברויזט טיפֿע געפֿילן. ער אײַלט זיך אַהיים אויף שבֿועות און טרעפֿט בוזין: „אויסגעוואַקסן און שיין, נאָך שענער ווי געווען, און עס האָט זיך אויפֿגעוועקט אין מײַן זכּרון די אַמאָליקע בוזי, ווי שולמית פֿון שיר השירים, און אַ שטורעם האָט זיך אויפֿגעהויבן בײַ מיר אין קאָפּ און אַ פֿײַער האָט זיך אָנגעצונדן בײַ מיר אין האַרצן.‟ און דאַן גייט מען ווידער אַרויס אויף אַ שפּאַציר, וואָס דערמאָנט אין דעם אַמאָליקן גיין אָנרײַסן גרינס אויף שבֿועות. ער גיסט אויס דאָס האַרץ פֿאַר בוזי. די אויגן פֿון דער שיינער בוזי ווערן אָנגעפֿילט מיט טרערן אָבער ער האָט שוין פֿאַרשפּעטיקט…

ווי איר זעט — ניט קיין גוואַלדיקע דראַמע מיט אַ פֿאַרפּלאָנטערטן סוזשעט. ס׳איז אַ ליבע אויסגעשפּילט אין מינאָר־טענער, אַ שטעטלדיקע אידיליע פֿון אַ פֿאַרגאַנגענעם דור. עס דערמאָנט אַן אַנדער אידיליע פֿון אַ שטעטל אין די אוראַלטע תּנ״ך־צײַטן, בית לחם און מגילת רות, וואָס מען לייענט אין שבֿועות. אין דער מוזיק פֿון שלום־עליכמס לשון, מיט דער נשמהדיקייט פֿון ייִדישן שטייגער און מיט די פּסוקים פֿון שיר־השירים לייענט זיך די דערציילונג ווי אַ ליד. דאָס שנירל פֿון סצענעס וואָס שילדערן די באַגעגענישן אין גאַנג פֿון די יאָרן פֿאַרנעמען אַרום זיבעציק זײַטן, ד״ה ס׳איז לענגער ווי די צענדליקער קורצע דערציילונגען בײַ שלום־עליכם, און קירצער ווי זײַנע לאַנגע באַקאַנטע ראָמאַנען.

אָבער שבֿועות איז דאָך ניט בלויז משפּחהדיקע איבערלעבונגען. ס׳איז דער טאָג ווען עס שײַנט פֿאַר אונדז אויף דאָס העלע בילד פֿון ייִדן אין אַמאָליקן ארץ־ישׂראל אָפּגעשפּיגלט אין מגילת רות. ס׳איז דעריבער ווינטשנסווערט אַרויסצוציִען פֿון דער פֿאַרגעסנקייט אַ פֿעליעטאָן אויף דער טעמע פֿון ב. יאושזאָן, דער אַממערסטן געלייענטער זשורנאַליסט אין דער ייִדישער פּרעסע אין פּוילן צווישן די צוויי וועלט־מלחמות. אָט איז דער חנעוודיקער נוסח פֿון זײַן שרײַבן:

פֿאַר וואָס נעמט אונדז אַרום אַזאַ געמיטלעכקייט, פֿאַר וואָס ווערט אונדז אַזוי וואַרעם אויף דער נשמה, פֿאַר וואָס קלינגט אין אונדזערע אויערן יאָר־אײַן יאָר־אויס אַזוי פֿריש און נײַ בײַם לייענען די דאָזיקע איינפֿאַכע און פּרימיטיווע שילדערונג וואָס טראָגט דעם נאָמען מגילת רות? ווײַל די דאָזיקע מגילה איז ניט בלויז געשיכטע, ניט בלויז דערינערונג און אָפּקלאַנג פֿון די אַמאָליקע צײַטן (…) זי איז דער מוסטער־שפּיגל אין וועלכן מיר ווילן זען אונדזער צוקונפֿט (…) דאָס איז אונדזער חלום! אָט אַזוי וואָלטן מיר וועלן זאָל אונדזער באַנײַט לעבן אויסזען.‟

דעם דאָזיקן ציוניסטישן טרוים אינספּירירט פֿון דער שבֿועותדיקער מגילה האָט ב. יאושזאָן אויסגעשפּונען מיט איבער דרײַ פֿערטל יאָרהונדערט צוריק.

לאָמיר אָבער באַטאָנען אַז דער עיקר איז שבֿועות דער טאָג פֿון מתּן־תּורה בײַם באַרג סיני, דאָס הייסט אמונה, רעליגיעזער וועלטבאַנעם. וועלן מיר דעריבער איבערשפּרײַזן פֿון דער ראָמאַנטיק פֿון שלום־עליכם, נאַציאָנאַלער ליריק פֿון יואשזון, צו דער טראַגיק אין אַ פּאָעמע פֿון חיים גראַדע. אַנשטאָט אָנרירן מיט צאַרטע פֿינגער די סטרונעס פֿון האַרצן — לאָמיר זיך צוהערן צו דעם האַרצרײַסנדיקן און שנײַדנדיקן אויסגעשריי פֿון חיים גראַדע אין דער עלעגיע „אַ תּורה פֿון ייִדן‟. ס׳איז נישט דווקא אַ שבֿועות־פּאָעמע, אָבער אַ דירעקטע שײַכות צו מתּן־תּורה האָט עס יאָ.

איבעראַיאָר וועלן מיר אָפּמערקן דעם 20סטן יאָרצײַט נאָך דעם מחבר פֿון דער פּאָעמע, איינער פֿון די גרעסטע פּראָזאַיִקער און דיכטער אין דער ייִדישער ליטעראַטור — דער מקונן פֿון חורבן און משורר פֿון גאולה. און ס׳איז טאַקע וויכטיק אים צו דערמאָנען צוליב דעם, וואָס די יורשים סטראַשען מיט געריכט יעדן איינעם וואָס וועט וואַגן איבערצודרוקן אָדער איבערצוזעצן חיים גראַדעס אַ ליד. ער ווערט דערפֿאַר נישט אַרײַנגענומען אין קיין שום אַנטאָלאָגיע, נישט אין אָריגינאַל און נישט אין איבערזעצונג, און ס׳ווערט אויך נישט דערלויבט אָפּצודרוקן אַ פֿולע אויסגאַבע פֿון זײַנע שאַפֿונגען. גראַדע איז דער איינציקער ייִדישער דיכטער, וואָס פֿיגורירט נישט אין די צאָלרײַכע ליטעראַרישע זאַמלונגען און אַנטאָלאָגיעס וואָס זײַנען דערשינען אין די לעצטע 20 יאָר אין פֿאַרשידענע שפּראַכן און לענדער. דאָס באַטרעפֿנדע ליד „אַ תּורה אָן ייִדן‟ איז געשריבן געוואָרן נאָך דער שואה, ווען דער דיכטער קומט צוריק אין זײַן היימשטאָט ווילנע און זעט פֿאַר זיך דעם גרויסן חורבן. ער קלאָגט אויפֿן פֿאַרלאָזטן בית־מדרש, איינע פֿון די הילצערנע קלויזן וואָס שטייען שוין מער נישט אין פּוילן און ליטע — אַ בית־מדרש אָן ייִדן; ער טרויערט אויפֿן שבת וואָס זינגט שוין נישט דעם שיר־השירים, ווײַל ס׳איז אַ שבת אָן ייִדן. ער זעט די איינזאַמע תּורה, וואָס האָט „תּרעומת געהאַט צו די לײַט פֿון געוועלבער… (און) שטעטלשע הענדלער און שמידן‟, און האָט זיי דעריבער פֿאַרזינדיקט, און געבליבן אַ תּורה אָן ייִדן.

דער סך־הכּל: „די וועלט איז די זעלבע און גאָט ברוך הוא איז דער זעלבער, די תּורה איז אָבער געבליבן — אַ תּורה אָן ייִדן‟.

וועלן מיר פֿאַרענדיקן מיט דער סאַטירע פֿון משה נאַדיר, וועלכער איז אַוועק אין דער אייביקייט אין 1943. אין קעגנזאַץ צו גראַדע, צייכנט זיך נאַדיר אויס אין פֿאַרשטעלן זיך און אָנטאָן אַ מאַסקע, אין באַהאַלטן זײַנע געפֿילן און אין שפּילן די ראָל פֿון אַ לץ. צווישן די שורות אָבער, אין פּאָעזיע ווי אין פּראָזע, ווערן בײַסיק אַרויסגעזאָגט וואָגיקע געדאַנקען און ס׳ווערן אָנגערירט אָנגעווייטיקטע פּראָבלעמען. אָט איז אַ סקיצע, אין גאַנצן צוויי זײַטלעך, אונטערן נאָמען „תּורה און סחורה‟, אָנגערעגט פֿון אַ באַקאַנטן מדרש, וווּ ס׳ווערט איבערגעגעבן, אַז ווען די ייִדן זײַנען אַרויס פֿון מצרים און געקומען צום באַרג סיני, האָט דער אייבערשטער אויפֿגעהויבן אַ באַרג איבער זייערע קעפּ און אַ זאָג געטאָן: „נעמט איר די תּורה — איז גוט; און אויב ניט — ווערט איר דאָ גלײַך באַגראָבן.‟ דער מדרש וויל דערמיט אויסדריקן אין גראַפֿישע טערמינען אַ טיפֿזיניקן אמת וועגן דעם היסטאָרישן גורל און שליחות פֿון ייִדישן פֿאָלק, וואָס האָט געמוזט אָננעמען די תּורה, כּדי צו האָבן אַ קיום אין דער וועלט, און אויך אַז די וועלט זאָל האָבן אַ קיום. קיין אַנדער ברירה איז נישט געשטאַנען פֿאַר ייִדן אין זייער גאַנג פֿון יאָרטויזנטער דורך דער געשיכטע. משה נאַדיר, אויף זײַן האַלב־שפּילעוודיקן אופֿן, גיט עס זײַנעם אַ קנייטש, דאָ און דאָרט אַ קיצל, אַ שטאָך. אויבנאויפֿיק — אַ פּאַראָדיע, אין תּוך אָבער — גאָר אַנדערש. נאַדיר באַפּוצט דעם מדרש אויף זײַן שטייגער:

„די ייִדן האָבן געטענהט, אַז די לוחות זײַנען צו שטיינערדיק פֿאַר זיי, און ס׳איז ניט פֿאַר ייִדישע כּוחות אָפּצוהיטן די אַלע לאווים. האָט משה געזען אַז ס׳איז שלעכט, האָט ער אַ וווּנק געטאָן צו גאָט ער זאָל זיי אָנטאָן דעם באַרג אויפֿן קאָפּ, וועלן זיי ווערן אַנדערע מענטשן. און אַזוי איז טאַקע געווען. אַזוי גיך ווי די ייִדן האָבן געזען, אַז אָט, אָט דערקוועטשט מען זיי ווי די מײַז — האָבן זיי מקבל געווען די תּורה באהבֿה, ד״ה אָנגענומען גערן, מיט ליבע, די גאַנצע תּורה‟.

נאָכן נערן זיך מיט די מוסטערן פֿון די פֿיר שרײַבער — שלום־עליכם, ב. יאושזאָן, חיים גראַדע און משה נאַדיר, אויף די זשאַנערן: ראָמאַנטיק, נאָסטאַלגיע, טראַגעדיע און סאַטירע — וועלן מיר פֿאַרבײַסן מיט אַ קורצן מאָנאָלאָג לכּבֿוד שבֿועות פֿון שלום־עליכם, וואָס הייסט „מילכיקס אויף שבֿועות‟. אָט איז דער אַרײַנפֿיר:

„אַ חכם, הערט איר, איז געווען דער וואָס האָט אײַנגעפֿירט אַ מינהג אַז שבֿועות זאָל מען עסן מילכיקס. וואָרעם לאָמיר זיך ניט נאַרן, וואָס קען זײַן בעסער און פֿרישער און זיסער און געשמאַקער און וואָלוועלער פֿון מילכיקס? אמת, צו מילכיקס באַדאַרף מען אויך האָבן געלט, נאָר ווי קומט עס צו פֿלייש? בײַ פֿלייש איז פֿאַראַן פֿלייש און פֿאַראַן ביינער, און מילכיקס האָט אין זיך…‟

און דאַן גייט אַ לאַנגע רשימה פֿון פֿאַרשידענע מאכלים, אַלע מילכיקע. איך האָב איבערגעציילט מער ווי צוויי טוץ געשמאַקע, באַטעמטע, דערקוויקנדיקע, מחיהדיקע געריכטן לכּבֿוד שבֿועות. דער מחבר רופֿט עס אָן „אַ מאָנאָלאָג פֿון אַ כּתריאלעווקער פֿרעסער‟. דער העלד אָבער בלײַבט נעבעך הונגעריק, ווײַל מיט די אַלע אויסגערעכנטע פּאָטראַוועס פֿאַרבלײַבט ער נאָר בײַם וועלן, צוליב דעם, ווײַל צום עסן מילכיקס, ווי דער שרײַבער האָט עס דערמאָנט, דאַרף מען האָבן געלט.

פֿון דעסט וועגן לאָזט דער מאָנאָלאָג איבער אַ גאָר גוטן אַפּעטיט צום יום־טובֿ שבֿועות.

ד״ר גרשון ווײַנער (1922־2003) איז געווען דער דעקאַן פֿון „ייִדישן לערער סעמינאַר־הרצליה‟, דער גרינדער פֿון דער ייִדיש־קאַטעדרע אין בר־אילן אוניווערסיטעט און אין 1989 געווען צווישן די ערשטע אײַנצופֿירן ייִדישקורסן אינעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד.