די אַזוי־גערופֿענע פֿריידן פֿון ייִדיש

The So-Called Joys of Yiddish

מאַקס ווײַנרײַך און דאָס בוך „די פֿריידן פֿון ייִדיש‟ (The Joys of Yiddish) פֿון לעאָ ראָסטען
מאַקס ווײַנרײַך און דאָס בוך „די פֿריידן פֿון ייִדיש‟ (The Joys of Yiddish) פֿון לעאָ ראָסטען

פֿון לייזער בורקאָ

Published December 21, 2014, issue of January 23, 2015.

(די 4 טע זײַט פֿון 4)

דער לינגוויסט קריסטאָפֿער האָטן לייגט פֿאָר אַן אינטערעסאַנטע טעאָריע אין שײַכות מיט ראָסטענס ווערק און מיט דער אידעאָלאָגיע, וואָס עס שטעלט מיט זיך פֿאָר:

„ייִדיש איז די שפּראַך פֿון די מאַכטלאָזע, פֿון הומאָר, פֿון באַרעדעוודיקייט, פֿון אַ געוויסן מין וווּלגאַרקייט, פֿון מאַרגינאַלקייט: עס באַציט זיך נאָר צו זיך אַליין (self-referential), מע קען עס ניט איבערזעצן. די מאָדערנע אַקאַדעמישע ייִדישע לינגוויסטיק האָט, בדרך־כּלל, ניט באַוויזן צו האָבן עפּעס אַ השפּעה אויף דער פֿאַרשפּרייטונג און אויפֿהאַלטונג פֿון דער דאָזיקער אידעאָלאָגיע — זעט נאָר דעם פֿאַקט, אַז דער סאַמע באַרימטסטער ייִדישער לינגוויסט איז לעאָ ראָסטען, וואָס זײַן ‘די פֿריידן פֿון ייִדיש’ איז אַן אינטערנאַציאָנאַלער ‘בעסט־סעלער’ זינט עס איז דערשינען אין 1968. דער ייִדישער אַקאַדעמישער עסטאַבלישמענט האָט ניט באַנומען די וויכטיקייט פֿון ראָסטענס ווערק און פֿון דער ריזיקער צאָל ענלעכע פּובליקאַציעס; זיי האָבן אינסטינקטיוו אָפּגעוואָרפֿן דאָס, וואָס זיי האָבן געזען ווי אַ טריוויאַליזאַציע און וווּלגאַריזאַציע פֿון ‘זייער’ פֿאָרשונג־אָביעקט. אָבער ס’איז קלאָר, אַז מיר האָבן דאָ צו טאָן מיט אַ קולטור־פֿענאָמען מיט אַ גרויסן באַטײַט פֿאַרן פֿאַרשטאַנד פֿון ייִדיש אין אַמעריקע און, אַוודאי, פֿון דער געשיכטע פֿון ייִדיש און פֿון דער ייִדיש־פֿאָרשונג. דער מיטאָס פֿון דער ‘ווײַבערישקייט’ און ‘מוטערישקייט’ (און ‘באָבעשקייט’) פֿון ייִדיש איז אַריבער אַלע היסטאָרישע בײַטענישן און איז געוואָרן די פֿעסטע, הערשנדיקע אידעאָלאָגיע פֿון ייִדיש‟.

פֿון אַ היסטאָרישן קוקווינקל, איז האָטן זיכער גערעכט וועגן דער „ווײַבערישער‟ פֿאָרשטעלונג פֿון ייִדיש; הונדערטער יאָרן האָט מען דאָך געדרוקט ייִדישע ביכער אין „ווײַבערטײַטש‟. אָבער הײַנט, ווען מאַמע־לשון רעדט זיך מער בײַ די חסידישע טאַטעס ווי בײַ די מאַמעס, האָט זיך דאָס רעדל איבערגעדרייט. פֿון דעסטוועגן, איז דער עיקר־פֿאַקט, אַז די אידעאָלאָגיע פֿון ייִדיש, וואָס ראָסטען רעפּרעזענטירט, גאָר אַנדערש פֿון דער אידעאָלאָגיע פֿון די לינגוויסטן.

ס’איז טשיקאַווע צו לייענען, ווי ווײַנרײַך בייזערט זיך אויף ראָסטענס וווּלגאַריזמען, וואָס זײַנען סײַ־ווי־סײַ גוט באַקאַנט ס’רובֿ אַמעריקאַנער ייִדן, און אַפֿילו אַ סך ניט־ייִדן. אפֿשר צוליב דעם דאָזיקן צניעות פֿעלן די אַלע גראָבע ווערטער פֿון ווײַנרײַכס ווערטערבוך — בשעת אין די ענגלישע ווערטערביכער האָט מען דעמאָלט אַזוינס יאָ אַרײַנגענומען. אפֿשר האָבן די ווײַנרײַכס זיך באַרעכנט, אַז ייִדיש קען זיך ניט דערלויבן אַרײַנצונעמען די וווּלגאַריזמען, ווײַל ייִדיש האָט שוין אַ שלעכטן שם אין אַמעריקע, אַ דאַנק די אַלע גראָבע ווערטער, וואָס זײַנען פֿון ייִדיש אַרײַן אין ענגליש.

די ייִדישע וווּלגאַריזמען אין ענגליש האָבן ניט אַריבערגעטראָגן דעם זעלבן שמוציקן בײַטעם, דעם זעלבן שאָק, וואָס זיי האָבן אין ייִדיש גופֿא. דעריבער האָט אַזאַ ענגליש־רעדער ווי דער ניו־יאָרקער סענאַטאָר אַלפֿאָנס ד’אַמאַטאָ געקענט רופֿן זײַן קעגנער אין די וואַלן אַ „פּאָץ‟ און ניט וויסן, אַז דאָס מיינט עפּעס אַנדערש פֿון „נאַר‟. פּשוט גערעדט, די ייִדישע ווערטער אין ענגליש האָבן אַן אַנדער באַטײַט, זיי זײַנען געוואָרן ענגלישע ווערטער, אומאָפּהענגיק פֿון אַלע ניואַנסן, וואָס זיי פֿאַרמאָגן אין ייִדיש גופֿא.

פֿאַר די לינגוויסטן, אָבער, זעט אויס אַזאַ מין ייִדישער „פּאָסט־ווערנאַקולאַר‟ ווי אַ קאַריקאַטור פֿונעם אָריגינאַל. זיי קענען ניט שלום מאַכן מיטן געדאַנק, אַז זייער ייִדיש און ראָסטענס „ייִדיש‟ זײַנען צוויי באַזונדערע זאַכן. אין אַ גרויסער מאָס, איז דער מחלוקת איבער ראָסטענס בוך אַ רעזולטאַט פֿונעם ניט־דערזען דעם דאָזיקן חילוק.