איין ספֿרדישע שפּראַך צי גאַנצע דרײַ?

One or Three Sephardic Languages?

מאָלי פֿיצמאָריס, אַ סטודענטקע פֿון פּראָפֿ׳ דעווין נער, וועלכער שטייט הינטער איר, טרעט אויף מיט אַ חודש צוריק בעת דער לאַדינאָ־אונטערנעמונגען אין סיאַטל.
Meryl Schenker
מאָלי פֿיצמאָריס, אַ סטודענטקע פֿון פּראָפֿ׳ דעווין נער, וועלכער שטייט הינטער איר, טרעט אויף מיט אַ חודש צוריק בעת דער לאַדינאָ־אונטערנעמונגען אין סיאַטל.

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published January 29, 2015, issue of February 23, 2015.

(די 3 טע זײַט פֿון 4)

צוויי באַקאַנטע אונגעריש־גאַליציאַנער חסידישע רביים, רבי חיים־אלעזר שפּירא פֿון מונקאַטש און רבי אַהרן ראָט, דער גרינדער פֿון דער „תּולדות־אַהרנער‟ באַוועגונג, האָבן אויסגעאַרבעט אַ מין גײַסטיקן ייִדישיזם, פֿאַרבונדן מיט זייער שאַרפֿער קריטיק פֿון ציוניזם. אין דער זעלבער צײַט, האָבן זיי אויך גערופֿן די ספֿרדים אָפּצוהיטן זייער היימישע שפּראַך. רבי אַהרן ראָט האָט אָבער געמיינט די ייִדישע דיאַלעקטן פֿון אַראַביש, און דער מונקאַטשער רבי — לאַדינאָ, וואָס ער רופֿט אָן „שפּאַניאָליט‟. צום באַדויערן, האָבן די דאָזיקע געדאַנקען נישט אַרויסגערופֿן אַ מערקווירדיקן אינטערעס; זייערע דעות אילוסטרירן אָבער אַ וויכטיקן קולטורעלן אונטערשייד צווישן די ספֿרדישע עדות.

דער מחבר פֿון די שורות האָט זיך פֿאַראינטערעסירט מיט דער ספֿרדישער קולטור, דער עיקר, נאָכן חתונה האָבן מיט אַ פֿראַנצויזיש ייִדיש מיידל, וואָס שטאַמט טיילווײַז פֿון די זעלבע מקומות, ווי די דערמאָנטע חסידישע רביים, און טיילווײַז פֿון די מאַראָקאַנער ספֿרדים. ווען נער האָט אָנגערופֿן די באַקאַנטע צענטערס פֿון דער ספֿרדישער קולטור, האָב איך באַלד באַמערקט, אַז ער האָט נישט דערמאָנט פֿראַנקרײַך, וווּ עס וווינען ביז 350,000 ספֿרדים — מער ווי אין גאַנץ אַמעריקע.

אַ בריוו אויף האַקעטיִאַ פֿון טאַנזשער, מאַראָקאָ, אָנגעשריבן אין 1832
Wiki Commons
אַ בריוו אויף האַקעטיִאַ פֿון טאַנזשער, מאַראָקאָ, אָנגעשריבן אין 1832

ווען עס גייט אַ רייד וועגן די צפֿון־אַפֿריקאַנער ספֿרדים, איז רבי אַהרן ראָט גערעכט. זיי אַסאָציִיִרן זייער נוסח ייִדישקייט מיט דער אַראַבישער שפּראַך און קולטור. אַ טייל מאַראָקאַנער ייִדן רעדן אויך אויף האַקעטיִאַ — אַן אָרטיקער וואַריאַנט פֿון לאַדינאָ, פֿול מיט אַראַבישע און פֿראַנצויזישע ווערטער, וואָס מע קאָן באַטראַכטן ווי אַ באַזונדערע שפּראַך. נער האָט איבערגעגעבן, אַז פֿאַר אים איז עס שווער צו פֿאַרשטיין האַקעטיִאַ, ווײַל אין פֿאַרגלײַך מיט זײַן היימישן סאַלאָניקער לאַדינאָ, קלינגט עס ווי אַן אַנדער לשון. מע קאָן זאָגן, אַז ס׳רובֿ פֿראַנצויזישע ייִדן אָדער די הײַנטיקע ייִדישע תּושבֿים פֿון מאַראָקאָ און טוניס געהערן צו גאָר אַן אַנדער עטנישער גרופּע.

אַ פֿראַנצויזיש־רעדנדיקער מתפּלל פֿון דער דערמאָנטער שיל, וווּ נאָכן אָפּדאַוונען שחרית גאַנצפֿרי „כּוותיקין‟ האָט מען פֿאַרזוכט דעם כּלומרשט „ספֿרדישן‟ אַרמענישן זופּ, האָט מיר אַמאָל געזאָגט, אַז בײַ די היימישע מאַראָקאַנער ספֿרדים זאָגט מען „כּייף אַלחאַל‟ אַנשטאָט „וואָס הערט זיך‟. דער ייִדיש־מאַראָקאַנער וואַריאַנט פֿון אַראַביש איז אַן אייגנאַרטיקער דיאַלעקט אָדער שפּראַך, הגם די דאָזיקע באַקאַנטע באַגריסונג וואָלט פֿאַרשטאַנען יעדער אַראַבער.

ס׳איז כּדאַי צו באַמערקן, אַז די איראַקישע אָדער תּימנער ייִדן זענען דווקא נישט ספֿרדים. זייער געשיכטע איז נישט פֿאַרבונדן מיט גירוש־ספֿרד און זייערע אַראַבישע היים־דיאַלעקטן שיידן זיך היפּש אונטער פֿונעם מאַראָקאַנער ייִדיש־אַראַביש; פֿאַקטיש, זענען זיי אויך באַזונדערע לשונות. די ייִדישע געשיכטע פֿון צפֿון־אַפֿריקע איז אָבער יאָ טיף פֿאַרבונדן מיט שפּאַניע.