„אונדזער אַראַביש‟ ווי אַן אַנדער מין ייִדיש

Another Kind of Yiddish: "Our Arabic"

פֿאַרשיידענע צפֿון־אַפֿריקאַנער ספֿרים אויף ייִדיש־אַראַביש אינעם קאַסאַבלאַנקער ייִדישן מוזיי
Yoel Matveyev, with permission of the Museum of Moroccan Judaism in Casablanca
פֿאַרשיידענע צפֿון־אַפֿריקאַנער ספֿרים אויף ייִדיש־אַראַביש אינעם קאַסאַבלאַנקער ייִדישן מוזיי

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published August 12, 2015, issue of September 04, 2015.

מיט אַ פּאָר וואָכן צוריק, בין איך געווען אין מאָנסי און אַרײַנגעקומען אין אַ קראָם, וווּ דער בעל־הבית האָט געשמועסט אויף אַראַביש מיט אַ טונקל־הויטיקן חסידישן ייִד. איך האָב זיך פֿאַראינטערעסירט, און דער בעל־הבית, אַ וועלטלעכער ייִד, האָט מיר דערקלערט, אַז זיי זענען קרובֿים און קומען ביידע פֿון תּימן. מיט זײַנע סאַטמאַרער חבֿרים רעדט דער חסיד, אַוודאי, אויף ייִדיש.

די באַגעגעגעניש מיטן אַראַביש־רעדנדיקן חסיד האָט מיר דערמאָנט וועגן דעם גאָר אינטערעסעסאַנטן קול־קורא, וואָס הענגט אינעם קאַסאַבלאַנקער ייִדישן מוזיי. אינעם יאָר 1933 האָט עזוז כּהן, אַ ייִד פֿון פֿעס, פֿאַרשפּרייט זײַן אויפֿרוף צו די מאַראָקאַנער ייִדן צו רעדן, אַנשטאָט פֿראַנצויזיש, אויף זייער טראַדיציאָנעל מאַמע־לשון, אַראַביש. אינעם פֿראַנצויזישן טייל פֿונעם קול־קורא דערקלערט דער מחבר, אַז אויב ייִדן און מוסולמענער וועלן רעדן אויף דער זעלבער שפּראַך, קאָנען זיי בעסער פֿאַרשטיין איינער דעם צווייטן.

דער צווייטער טייל פֿונעם אויפֿרוף איז אָנגעשריבן אויף אַראַביש מיט ייִדישע אותיות. כּהן דערמאָנט, אַז דער הייליקער רמב״ם, אַ באַרימטער תּושבֿ פֿון זײַן שטאָט, האָט גערעדט און געשריבן דווקא אויף דער אַראַבישער שפּראַך. אינעם זעלבן מוזיי־זאַל, דעקאָרירט ווי אַן אינטעריער פֿון אַ טראַדיציאָנעלער מאַראָקאַנער שיל, זענען אויסגעשטעלט פֿאַרשיידענע ספֿרים, אָנגעשריבן אויף ייִדיש־אַראַביש. פֿונעם 9טן ביזן 19טן יאָרהונדערט, זענען די גערעדטע מאַגריבער דיאַלעקטן פֿון אַראַביש מיט ספּעציפֿישע ייִדישע עלעמענטן געווען די היימישע שפּראַך פֿון ייִדן אין מאַראָקאָ, טוניס, אַלזשיר און ליביע, זייער אייגענער מין „ייִדיש‟. בײַ די מאַראָקאַנער ייִדן איז פֿאַראַן אַן אַנדער טראַדיציאָנעלע שפּראַך, דער ייִדישער וואַריאַנט פֿון בערבעריש, וואָס שיידט זיך אונטער מיט אַן אייגנאַרטיקער הבֿרה, און איז אויסגעשפּרענקלט מיט לשון־קודשדיקע ווערטער. ווי איך האָב דערציילט אין מײַן פֿאָריקן אַרטיקל, האָבן גאַנצע בערבערישע שבֿטים זיך מגייר געווען מיט הונדערטער יאָר פֿאַרן אָנקום פֿון די מוסולמענער אין צפֿון־אַפֿריקע. די אַראַבישע היסטאָריקער גיבן איבער, אַז אַ געוויסע ייִדיש־בערבערישע מלכּה מיטן נאָמען דיהיאַ, האָט אָנגעפֿירט מיט אַ מעכטיקן באַוואָפֿנטן אויפֿשטאַנד קעגן די אַראַבער אינעם 7טן יאָרהונדערט.

אין דער מיטל־עלטערלעכער אייראָפּע זענען די בערבערישע ייִדן אויך נישט געווען קיין נאָווינע. למשל, דער נאָמען פֿון דונש בן לברט, אַ באַקאַנטער שפּאַניש־ייִדישער פּאָעט פֿונעם 10טן יאָרהונדערט, געבוירן אין פֿעס, שטאַמט פֿון בערבעריש. ייִדן אַרום דער וועלט זינגען בײַם שבתדיקן טיש זײַן באַקאַנטן פּיוט „דרור יקרא‟.