„באָריס דאָרפֿמאַן: אַ מענטש‟ — אַ נײַער ייִדישער פֿילם

„Boris Dorfman: A Mentsh‟ A New Yiddish Film

באָריס דאָרפֿמאַן בײַם דענקמאָל אין רודנאָ, לעבן לעמבערג
באָריס דאָרפֿמאַן בײַם דענקמאָל אין רודנאָ, לעבן לעמבערג

פֿון דזשאָרדין קוציק

Published April 15, 2014, issue of May 09, 2014.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

דאָס וואָס אוּווע פֿאָן זעלטמאַן האָט באַשלאָסן צו מאַכן אַזאַ „ראַדיקאַלן‟ ייִדישן פֿילם, איז ניט געווען סתּם אויף טשיקאַוועס, נאָר אַ בכּיוונדיקער באַשלוס, וואָס קומט ווי אַ רעזולטאַט פֿון זײַנע סתּירותדיקע וואָרצלען. געבוירן געוואָרן איז ער אין מערבֿ־דײַטשלאַנד אין 1964. זײַן ראָמאַן מיט ייִדיש האָט זיך אָנגעהויבן, ווען ער איז געווען 15 אָדער 16 יאָר אַלט און האָט געהערט זינגען ייִדישע לידער. קיין אַנדערע פֿאַרבינדונגען צו דער שפּראַך אָדער קולטור האָט ער ניט געהאַט.

ער האָט געוווּסט, אַז זײַן פֿאָטער איז געווען אַ דײַטשישער יתום, וואָס איז געבוירן געוואָרן אין קראָקע, אָבער מער פֿון דעם האָט קיינער אים ניט געזאָגט. צוליב זײַן פֿאָטערס פֿאַרבינדונג צו קראָקע, איז ער געווען פֿאַרליבט אין דער שטאָט.

אין 1999, נאָך דעם ווי ער האָט זיך געטראָפֿן מיט אַן אַלטן ענגלישן ייִד אין אַ קראָקעווער שיל, האָט ער באַלד אַנטדעקט, אַז זײַן זיידע, דער פֿאָטער פֿון זײַן פֿאָטער, איז געווען אַ הויך־ראַנגיקער אָפֿיציר אינעם „עס עס‟, וואָס האָט געאַרבעט מיט הײַנריך הימלער און איז אַקטיוו געווען אין קראָקע און לובלין, ווי אויך וואַרשע, וווּ ער האָט געהאָלפֿן אונטערצודריקן דעם אויפֿשטאַנד אין וואַרשעווער געטאָ. נאָך דער מלחמה איז ער פֿאַרשוווּנדן געוואָרן; אַ פּנים, באַגאַנגען זעלבסטמאָרד נאָך דער דײַטשישער מפּלה.

נאָכן אַדורכלייענען די בריוו, וועלכע זײַן זיידע האָט געשריבן בעת זײַנע מערדערישע יאָרן אינעם „עס עס‟, האָט אוּווע אָנגעשריבן אַ בוך וועגן אים, און ווי אַזוי מע האָט ניט גערעדט פֿון אים אין דער משפּחה. דאָס בוך הייסט „אויב די פֿאַרברעכער וועלן ניט רעדן, וועלן דאַן רעדן זייערע אייניקלעך‟.

די רעזשיסאָרן אוּװע פֿאָן זעלטמאַן און גאַבריעלאַ זעלטמאַן
די רעזשיסאָרן אוּװע פֿאָן זעלטמאַן און גאַבריעלאַ זעלטמאַן

אין 2006, ווי אַ טייל פֿון אַ פּירסום־טורנע פֿאַרן בוך, איז ער געווען אויפֿן ייִדישן פֿעסטיוואַל אין קראָקע. ער איז געזעסן אַליין אין דעם „קאַפֿע זינגער‟, ווען אַ פֿרעמדע גרופּע האָט אים פֿאַרבעטן צום טיש. „איך האָב גערעדט מיט זיי אויף מײַן מאָדנעם געמיש פֿון אוקראַיִניש, ענגליש און פּויליש, און זיי דערציילט, אַז איך האָב אַ טייל פֿון מײַן בוך אָנגעשריבן אינעם זעלביקן ׳קאַפֿע זינגער׳. נאָך דעם וואָס איך האָב זיי דערקלערט וועגן וואָס עס האַנדלט זיך אינעם בוך, האָט אַ פֿרוי מיר געזאָגט, אַז מע האָט דערהרגעט איר זיידע אין אוישוויץ. מיר זענען געבליבן אין קאָנטאַקט און מיט אַ יאָר שפּעטער זענען מיר געוואָרן חתן־כּלה‟.

צוזאַמען האָבן אוּווע און זײַן פֿרוי גאַבריעלאַ אָנגעשריבן אַ בוך וועגן זייערע באַציִונגען און זייערע משפּחה־וואָרצלען. „איך האָב אויסגעפֿאָרשט דאָס לעבן פֿון מײַן זיידן, האָב איך אויך געדאַרפֿט אויספֿאָרשן דאָס לעבן פֿון מײַן פֿרויס זיידן‟, האָט ער דערקלערט. „אָבער נאָכן אַדורכאַרבעטן אונדזערע פּערזענלעכע געשיכטעס, זענען מיר פֿרײַ געווען צו אַרבעטן אויף אַנדערע פּראָיעקטן. און אַזוי אַרום זענען מיר געקומען צו דער אַרבעט איבערן פֿילם וועגן באָריס דאָרפֿמאַן‟.

ווי עס טרעפֿט זיך אָבער, שטאַמט אוּווע פֿאָן זעלטמאַן ניט בלויז פֿון אַ מערדער פֿון ייִדן, נאָר אויך טאַקע פֿון ייִדן פֿון ביידע משפּחה־זײַטן. „איין טייל פֿון דער משפּחה האָט זיך פֿון פֿריִער געשמדט געווען און האָט איבערגעלעבט די מלחמה. דער אַנדערער טייל איז אין גאַנצן אויסגעהרגעט געוואָרן אין אוישוויץ‟, האָט ער דערקלערט אין אַ בליצבריוו. וואָס שייך זײַן פֿאַרבינדונג צו ייִדישקייט, האָט ער געזאָגט, אַז „עס זעט מיר אויס, אַז עס שפּילט אַ ראָלע דער קבליסטישער באַגריף פֿונעם גילגול‟.

מיט ייִדיש, גיט אוּווע פֿאָן זעלטער צו, איז זײַן ראָמאַן נאָך ניט אויסגעשפּילט. ער און זײַן פֿרוי פּלאַנירן צו מאַכן נאָך צוויי דאָקומענטאַר־פֿילמען וועגן ייִדיש־רעדערס; דאָס מאָל אין ניו־יאָרק און תּל־אָבֿיבֿ. זיי האָבן זיך שוין געטראָפֿן מיט ייִדישיסטן אין תּל־אָבֿיבֿ און ווילן ווײַזן דעם מצבֿ פֿון דער שפּראַך בײַ די ייִדיש־רעדערס פֿון פֿאַרשידענע דורות.