די וועלט פֿון שלום אַשס ראָמאַנען

The Universe of Sholem Asch‘s Novels


פֿון דובֿ־בער קערלער

Published May 11, 2014, issue of June 06, 2014.

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

דער פֿאַרלאַג האָט אויך צוגעשטעלט אַ קורצע הקדמה, וווּ עס ווערט צווישן אַנדערן געזאָגט אָט וואָס:

“קידוש השם” האָט זיך צום ערשטן געדרוקט אין ׳פֿאָרווערטס‘ אין 1919. אין 1920 האָט דער “פֿאָרווערטס” דעם דאָזיקן ראָמאַן אַרויסגעגעבן אין אַ בוך. […] ליידער זענען אין דעם בוך אַרײַן אַ סך גרײַזן וואָס האָבן פּשוט געשטערט דאָס לייענען. האָבן מיר באַשלאָסן אַרויסצוגעבן אַ קאָרעגירטע אויסגאַבע. צוגעגרייט דאָס בוך צום דרוק האָט ח’ ליפּע לעהרער, דעם ווערטער־פֿאַרטײַטש האָט צונויפֿגעשטעלט ח’ לייבוש שפּיטאַלניק […] מיר דאַנקען פֿרײַנד יודל מאַרק פֿאַר זײַנע נוצלעכע אָנווײַזונגען.

דער אָקערשט ציטירטער זאַץ (אין ביידע נוסחאות זײַנע) איז פֿון דער ערשטער זײַט פֿונעם ראָמאַן (למעשׂה דער פֿערטער זאַץ פֿונעם ערשטן קאַפּיטל). אָבער אַפֿילו דער צופֿעליקער בײַשפּיל, ווײַזט גאַנץ קלאָר ווי שטאַרק עס האָט אַשס לשון געקאָנט “אָפּווײַכן” פֿון דער אַלגעמיינער ליטעראַטור־שפּראַך. דער אויסלייג האָט יענע יאָרן נאָך אַלץ געמעגט בלײַבן דאָ און דאָרטן אַ דײַטשמערישער (ובפֿרט אין אַמעריקע), אָבער די איבערוועגנדיקע מערהײט שרײַבער פֿון “מאָדערנער” בעלעטריסטיק זענען שוין מיט זיכערע טריט געגאַנגען מיטן דרך פֿון מענדעלעס און שלום־עליכמס שפּראַך־נוסח. דעריבער האָט דער “מתּנות”־פֿאַרלאַג זיך אַזוי דיפּלאָמאַטיש אויסגעדרוקט: “ליידער, זענען אין דעם בוך אַרײַן אַ סך גרײַזן”, וועלכע מ’האָט באַדאַרפֿט “קאָרעגערן”. אַשס מיטצײַטלער, אויך אַ הויך טאַלאַנטירטער ראָמאַניסט און געראָטענער פּאָעט, זלמן שניאור, האָט צום סוף פֿון דער הקדמה צו זײַן רעטראָספּעקטיווער זאַמלונג לידער, “40 יאָר” (אַרויס אין 1945) אָנגעשריבן קורץ און שאַרף: “עס פֿאַרשטייט זיך, אַז וואָס נעענטער אַ ליד איז צו אונדזער יאָרצענדלינג, אַלץ קרעפֿטיקער איז די שפּראַך און בולטער דער אינהאַלט”.

בײַ שלום אַשן איז דאָס אויך פֿאָרגעקומען, אָבער ווײַזט אויס אַ ביסל שפּעטער. דעם איבערברוך, די ממשותדיקע “אויסהיילונג” פֿון זײַן לשון דערשפּירט מען ערשט אין 1934, ווען עס גייט אַרויס זײַן ראָמאַן “דער תּהלים ייִד”. לפּחות אַזוי זעט עס אויס אין דער וואַרשעווער “קולטור־ליגע”־אויסגאַבע פֿון 1937, און די ניו־יאָרקער שקלאַרסקי־אויסגאַבע פֿון 1950 זעט אַפֿילו אויס צו זײַן נאָך בעסער אויסרעדאַגירט. אָבער אַ טייל שלום אַשס פֿריִערדיקע ווערק האָבן געפֿונען זייער סטיליסטישן תּיקון אין די שפּעטערע “איבערדרוקן”, און דווקא אַדאַנק די איבערגעגעבענע און געראָטענע רעדאַקטאָרן, וועלכע האָבן זיי אויף ס‘נײַ צוגעגרייט צום דרוק. ווי אין דעם פֿריִער־דערמאָנטן פֿאַל מיט זײַן “קידוש השם”, אַזוי אויך אין לפּחות נאָך צוויי באַזונדערע אויסגאַבעס, וואָס די “ניו־יאָרקער אַרבעטער־רינג מיטלשול” האָט אַרויסגעלאָזט אין 1940 — דעם ראָמאַן “אָנקל מאָזעס”, און אין 1942 – זײַן “קיין אַמעריקע” – ביידע “געקירצט און פֿאַרטײַטשט” פֿון יודל מאַרק.

הכּלל, די, וואָס האָבן אַ חשק צו דערגיין אַ טאָלק אין די שפּראַכלעכע ווידעראַנאַנדן פֿון איינעם פֿון די “פֿאַרדינסטפֿולסטע” און טאַקע וויכטיקע שרײַבער אונדזערע, וועלן נאָך באַדאַרפֿן פֿאַרקאַטשען די אַרבל. די, וואָס ווילן זיך באַקענען מיט אַנדערע, בפֿירוש צענטראַלע אַספּעקטן פֿון זײַן שאַפֿונג, האָבן אַצינד באַקומען אַ גרינטלעך און ניצלעך בוך, אין וועלכן ס׳איז אַרײַנגעלייגט געוואָרן אַ סך איבערגעגעבענע מי און פֿאַרשטאַנד.