גריכישע און סירישע ייִדישע מוזיק

A Concert of Greek and Syrian Jewish Music

שׂרה אַראָעסטע און יוחאי כּהן
שׂרה אַראָעסטע און יוחאי כּהן

פֿון דזשאָרדין קוציק

Published May 14, 2014, issue of June 06, 2014.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

ס׳איז כּדאַי צו באַמערקן, אַז די הבֿרה פֿון די סירישע ייִדן איז גאַנץ אַנדערש פֿון דער העברעיִש, וואָס מע רעדט הײַנט אין מדינת־ישׂראל. אין די פּיוטים האָט כּהן אַרויסגערעדט „ח‟ און „כ‟ ווי צוויי גאָר באַזונדערע קלאַנגען, אַזוי ווי מע האָט, גענוצט באַזונדערע קלאַנגען פֿאַר אַלע העברעיִשע אותיות אין די ביבלישע צײַטן. אין כּהנס סירישן אַרויסרייד האָט דער „כ‟ געקלונגען פּינקטלעך ווי אויף ייִדיש, אָבער דער „ח‟ האָט פֿאַרמאָגט גאָר אַן אַנדער קלאַנג. „ת‟ האָט ער אַרויסגערעדט ווי „ט‟, אַזוי ווי אינעם הײַנטיקן ישׂראלדיקן עבֿרית, אָבער אַנדערש פֿון די איראַקער און תּמינער ייִדן, וועלכע רעדן אים אַרויס אַזוי ווי th אין ענגליש. נאָכן זינגען האָט כּהן דערקלערט דעם עולם וועגן די פֿאַרשידענע גאַמעס אין דער מוזיקאַלישער טראַדיציע פֿון סירישער ייִדן. ספּעציעל וויכטיק איז דער „מאַקאַם‟, אַ מין גאַמע, וואָס איז זייער פֿאַרשפּרייט אין די טראַדיציאָנאַלע אַראַבישע געבעט־לידער, סײַ בײַ מוסלמענער און סײַ בײַ ייִדן און קריסטן. דער „מאַקאַם‟ איז אַ מעלאָדישע מאָדע, באַזירט אויף פּינקטלעכע אינטערוואַלן צווישן נאָטן, אָבער ער טראָגט ניט קיין ריטמישן קאָמפּאָנענט.

דער „מאַקאַם‟ איז דער סאַמע יסוד פֿון דער אַראַבישער מוזיק. בײַ די מיזרח-ייִדן ווערן באַזונדערע „מאַקאַמען‟ פֿאַרבונדן מיט פֿאַרשידענע יום־טובֿים און פּרשות פֿון דער וואָך. כּהן האָט דערקלערט, אַז ספּעציעלע שׂימחות, ווי בריתן, און חתונות פֿאַרמאָגן זייערע אייגענע ספּעציעלע „מאַקאַמען‟. ער האָט ווײַטער דערקלערט, אַז כאָטש ס׳זענען דאָ מער ווי 120 פֿאַרשידענע ייִדישע „מאַקאַמען‟ און טויזנטער פֿאַרשידענע פּיוטים, בקשת און פּזמינים, וועלכע באַנוצן זיך מיט זיי, זענען דאָ אַכט הויפּט־סטילן פֿונעם „מאַקאַם‟, וואָס אַלע מיזרח־ייִדן האָבן געקענט. מיט די אַכט „הויפּט־מאַקאַמען‟ האָט יעדער מיזרח־ייִד זיך געקענט גאָר גיך אויסלערנען אַ נײַעם פּיוט און מיטזינגען מיטן חזן.

אינעם צווייטן טייל פֿון דער פּראָגראַם האָט שׂרה אַראָעסטע געזונגען סײַ טראַדיציאָנעלע און סײַ אָריגינעלע לידער אויף דזשודעזמאָ אין אַ האַלב־טראַדיציאָנעלן און האַלב־„פּאָפּישן‟ סטיל. בעת זי האָט געזונגען איר אָריגינעל ליד Chika Morena „דאָס טונקעלע מיידל‟ האָט מען באַוויזן אַ פֿילם פֿון איר באָבע־זיידע אויף זייער קוש־וואָך אין גריכנלאַנד אין די 1930ער יאָרן. דאָס ליד „דאָס טונקעלע מיידל‟ באַהאַנדלט אַ מיידל, אַ מעטאַפֿאָרישע פֿאַרקערפּערונג פֿונעם ספֿרדישן ייִדנטום, וואָס כאָטש זי וואַנדערט אַרום איבער דער וועלט שוין מער ווי 500 יאָר, בענקט זי נאָך אַלץ נאָך איר היימלאַנד, ספֿרד.

אָט איז אַן אויסצוג פֿונעם ליד, פֿרײַ איבערגעזעצט אויף ייִדיש:

„איך בין די שוואַרצע שיינינקע
די מיט לאַנגע האָר
און שווערע אויגן,
אָבער מיט אַ פֿריילעך האַרץ.
איך לעב שוין טויזנט יאָר
איך האָב געוואַנדערט איבער ימען און גרענעצן
איך וועל, אין אַ געבענטשטן טאָג, צוריקקומען אין מײַן היימלאַנד,
וווּ עס וואַרט אויף מיר דער מאַמעס וואַרעמקייט.‟

אין אַן אַנדער אָריגינעל ליד, וואָס אַראָעסטע האָט געזונגען אויפֿן קאָנצערט, דערמאָנט זי דאָס הפֿקרות פֿון דער הײַנטיקער דזשודעזמאָ־רעדנדיקער וועלט, און וועבט אין דעם ליד אַ טייל פֿון אַן איבערזעצונג פֿון שמואל הנגידס אַ ליד.

דער רעפֿריין פֿונעם ליד גייט אַזוי:

„האָט מוט אַפֿילו ווען דו שטייסט בײַם סאַמע ראַנד פֿון טויט,
ווײַל דאָס לעמפּל האָט נאָך ליכט גלײַך פֿאַרן זיך אויסלעשן
און דער פֿאַרוווּנדערטער לייב ווייסט נאָך אַלץ ווי צו ברומען‟

אַראָעסטע האָט דערקלערט, אַז זי שרײַבט אָריגינעלע לידער אויף דזשודעזמאָ, כּדי אויפֿצוהאַלטן די שפּראַך פֿון אירע אָבֿות און זיך פֿילן נענטער צו זיי. נאָך אירע ערנסטע לידער אויף ייִדישע טעמעס, געפֿינט מען אויך ראָמאַנטישע לידער, וועלכע זענען גאַנץ ענלעך צו הײַנטיקע „פּאָפּ‟־לידער אויף שפּאַניש, אָבער מיט אַ מער מיטלענדישן טעם. אַראָעסטע האַלט, אַז אַזעלכע לידער, כאָטש זיי זענען נײַ־געשאַפֿענע, זענען אויך אַ טייל פֿון דער דזשודעזמאָ־קולטורעלער ירושה, ווײַל ראָמאַנטישע לידער זענען שטענדיק געווען פּאָפּולער בײַ די ספֿרדישע ייִדן. פֿאַר אַ פּאָר לידער אַזעלכע האָט אַראָעסטע געשאַפֿן מוזיק־ווידעאָס, וואָס מע קען זען אויף „יו־טוב‟.