פּובליציסטיק

די קונסט פֿון שמועסן

The Art of Conversation

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

זיצנדיק בײַ אַ טישל אין אַ קאַפֿעטעריע נאָך אַ טאָג פֿון אײַנקויפֿערײַ דאָ אין פֿלאָרידע, קוק איך זיך אַרום און באַדויער די מענטשן. זיי זיצן בײַ טישלעך מיט אַ טעלערל און אַ געטראַנק, און קיינער רעדט נישט צו קיינעם, אָנגענומען אַ פֿול מויל מיט וואַסער, מ’עסט און מ’שווײַגט, ווי זיי וואָלטן פֿאַרגעסן די קונסט פֿון שמועסן. עס זעט אויס, אַז אין אַמעריקע האָבן די מענטשן אָנגעוווירן די צונג. אפֿשר צוליב די אַלע עלעקטראָנישע מאַשינקעלעך, וואָס פֿאַרבינדן זיי מיט דער דרויסנדיקער וועלט, בעת די אינערלעכע וועלט איז שטום.

זיץ איך אַזוי און באַווונדער דאָס שטילע שווײַגעניש און באַמערק, אַז אַנטקעגן מיר זיצט גאָר אַן אַלטער מאַן. ער עסט נישט און טרינקט נישט, זײַן שטעקן הענגט אויף אַ צווייטן שטול. ער האַלט זיך צו דעם קאָפּ ווי עס וואָלט זיך געהאַלטן אויף שרײַפֿעלעך. מיט אַ טרויעריק אַראָפּגעלאָזטן בליק, קוקט ער זיך אַרום אָבער זעט קיינעם נישט. איך באַטראַכט אים און זע אַן אומגליקלעך נפֿש. זאָל איך אַ שמועס טאָן מיט אים? ער קען חלילה מיינען אַז איך טשעפּע זיך. וואָס וואָלט איך געזאָגט? וואָס וואָלט איך געוואָלט וויסן וועגן אים?

ער קען אַמאָל זײַן אַן אַלטער עובֿר־בטלניק, איר ווייסט דאָך וואָס איך מיין. עפּעס אַן אָפּגעשטאַנענע בריאה, וואָס קען צומאָל נישט קיין איינס ציילן. איך קען זיך דאָ אַרײַנבאָדן און האָבן חרטה.

אָבער די נײַגעריקייט לאָזט נישט אָפּ. ווער ווייסט ווער ער איז? אינטערעסאַנט אויסצוגעפֿינען. נעם איך זיך אָן מיט אַ הויפֿן מוט און פֿרעג אים אויף ענגליש:

„איר רעדט ענגליש?‟

אָבער גלײַך כאַפּ איך זיך, ווער ווייסט, ער קען אַמאָל קומען פֿון די לאַטײַניש־ אַמעריקאַנער לענדער און רעדט בלויז שפּאַניש. ווי נאָר איך האָב זיך געווענדט צו אים, האָט ער אַרײַנגעשטעקט די הענט אין די טאַשן און גענומען עפּעס זוכן. איך וואַרט. ער שלעפּט אַרויס אַ קליין טאָרבעלע און הייבט אָן דאָרט עפּעס צו נישטערן. געפֿונען זײַן געהער־אַפּאַראַטל, שטעקט ער עס אַרײַן אין רעכטן אויער, און ווענדט זיך צו מיר:

„וואָס האָט איר מיך געפֿרעגט?‟ וויל ער וויסן.

טראַכט איך זיך, ער איז טויב, איז דער רוח אין עס־זאַל פֿאַר אים טויט. ווענד איך זיך צו אים אויפֿסנײַ:

„איר רעדט ענגליש?‟

ער רוקט זיך צו נעענטער, בעת איך באַטראַכט ווי ער האַלט דאָס אומגעלומפּערטע געהער-טרײַבל, וואָס שטעקט אַרויס פֿון זײַן אויער.

„וואָס ווילט איר וויסן?‟ ווענדט ער זיך צו מיר.

„איך וויל וויסן צי איר רעדט ענגליש?‟

ענטפֿערט ער מיר: „ייִדיש? איך קען בלויז אַ קאַפּיטשקע ייִדיש. איך רעד צען שפּראַכן,‟ און ער ווײַזט מיר אַלע צען פֿינגער. „און וויפֿל שפּראַכן רעדט איר?‟

ווײַז איך אים פֿינף פֿינגער. דערשרעקט ער זיך: „אוי ניין, פֿינף פֿינגער איז בײַ אונדז אַ שלעכטער סימן און אַ קללה.‟

טראַכט איך זיך, אַז ער מוז זײַן אַן אַראַבער, וואָס האַלט פֿון איבערגלויבנס.

„זײַט איר, הייסט עס, אַן אַראַבער,‟ האָב איך געוואָלט וויסן.

ער האָט זיך צעשמייכלט: „איך בין געבוירן געוואָרן אין קאַיִר, מײַן מאַמע איז אויסגעוואַקסן אין רוסלאַנד, און בשעת אַ פּאָגראָם אויף ייִדן איז די גאַנצע משפּחה אַנטלאָפֿן פֿון רוסלאַנד און אָנגעקומען קיין לבֿנון. דאָרט האָט מען גערעדט טערקיש. פֿון דאָרט איז די משפּחה אַוועק קיין קאַיִר. דאָרט האָט מען שוין גערעדט אַראַביש, אָבער נישט סתּם אַזוי זיך אַ פּראָסט־גאַסן לשון, מיר האָבן גערעדט אַן עלעגאַנטן, ליטעראַרישן אַראַביש, ווי אַלע אינטעליגענטע מענטשן אין מצרים האָבן גערעדט מיט יאָרן צוריק.‟

איך האָב זיך געכאַפּט, אַז איך האָב דאָ צו טאָן מיט אַן אינטעליגענטן מענטשן, גאָר אַן עלטערן מאַן. ער זאָגט מיר, אַז ער איז קרובֿ אַ הונדערטער, אָבער זײַן אינערלעך וועזן איז יונג, ער זעט די וועלט פֿון אַ ייִנגערן פּערספּעקטיוו. ער איז פֿון פֿאַך אַן עלעקטרישער אינזשיניער, און ער האָט אַמאָל עפּעס פֿאַרריכט אין אבא איבנס הויז אין קאַיִר. זײַנע שענסטע יאָרן האָט ער פֿאַרבראַכט אין קאַיִר.

איך האָב אַ געפֿיל אַז איך האָב אים אויפֿגעוועקט פֿון אַ טיפֿן שלאָף. ער צעוואַרעמט זיך: „קאַיִר איז אַמאָל געווען אַ פּרעכטיק שיינע שטאָט, אַ לעבעדיקע שטאָט, פֿול מיט קאַפֿעען און טעאַטערס, אָפּערעס ווי פּאַריז, אַן אמתער גן־עדן. און אויסגעלאָזט האָט זיך אַזוי, אַז הײַנט איז קאַיִר אַרײַנגעפֿאַלן אין די הענט פֿון די ראַדיקאַלן. זיי האָבן רויִנירט אַ גאַנצע קולטור צוזאַמען מיט אַן אַלטער ציוויליזאַציע.‟

ער זאָגט מיר, אַז ער רעדט צען שפּראַכן, צווישן זיי פֿראַנצייזיש, איטאַליעניש, אַראַביש, טערקיש און העברעיִש.

שטעל איך אים אָפּ: „איר זײַט אַ ייִד? איך בין געווען אונטערן אײַנדרוק, אַז איך רעד מיט אַן אַראַבער.‟

לאַכט ער: „ווי קען איך זײַן אַן אַראַבער, אַז מײַן מאַמע איז געווען אַ ייִדישע? מיט יאָרן צוריק, ווען קאַיִר איז געוואָרן אַ קרבן פֿון אַ ביטערער פּאָליטישער לאַגע, און עס האָט געדראָט די ייִדן אַ סכּנות־נפֿשות, זײַנען מיר אַנטלאָפֿן קיין ישׂראל. דאָרט האָבן געוווינט מײַנע צוויי מומעס, און נאָך אַ געוויסער צײַט האָבן זיי אונדז געהאָלפֿן פֿאָרן קיין אַמעריקע.‟

איך שטוין, ווער האָט געוווּסט, אַז אַנטקעגן מיר זיצט אַ מענטש, פֿול מיט איבערלעבונגען, איינער וואָס האָט געפֿירט אַן אינטערעסאַנט לעבן? בדרך־כּלל וואַרף איך אַ קריטיש אויג אויפֿן גאָר, גאָר עלטערן אַמעריקאַנער דור, ווײַל זעלטן ווען קען מען געפֿינען צווישן זיי אינטערעסאַנטע מענטשן. איך ווייס, אַז איך פֿאַראַלגעמיינער דעם ענין, זיכער איז פֿאַראַן צווישן דעם גאָר, גאָר עלטערן דור, מענטשן פֿון וויסן און אינטעליגענץ. די צרה איז, אַז מען קומט אין די יאָרן פֿון אריכת־ימים, פֿאַרלירט מען אַ סך מאָל דעם זכּרון, די באַוועגונג, דאָס געזונט און קיינער איז שוין נישט פֿאַראינטערעסירט מיט זיי צו כאַפּן אַ שמועס. און דאָ, אין מיטן אַ קאַפֿעטעריע מענטשן מיט פּוסטע פּנימער, אַזאַ אויסגעפֿינס.

ער זאָגט מיר, אַז זײַן פֿרוי איז שטאַרק קראַנק, קומט ער אַהער צוויי מאָל אַ וואָך און באַשטעלט אַ פּיצאַ. זײַן מאַמע איז געווען אַ העכסט אינטערעסאַנטע פֿרוי, זי האָט געשפּילט אויף דער פֿאָרטעפּיאַנע, געזונגען אין דער אָפּערע און געווען שטענדיק יונג. זײַנע צוויי אייניקלעך זענען געראָטן אין זייער באָבען, ספּעציעל איינע וואָס זינגט. זי איז אַ דיוואַ, זאָגט ער, אין דער אָפּערע אין ניו־יאָרק. ער צעגייט פֿאַר נחת:

„אַ פֿייגעלע זיצט בײַ איר אין האַלדז און זינגט. דאָס לעבן טאָר מען נישט פֿאַרפֿוטשען, פֿאַרנאַכלעסיקן, הייסט עס. מ’דאַרף זיך אָנהאַלטן אין דעם מיט אַלע כּוחות, ווײַל דאָס איז די שענסטע מתּנה, וואָס דער מענטש האָט באַקומען.‟

צום סוף וויל איך וויסן ווי אַזוי ער קומט אַהער, ער וווינט מסתּמא ווײַט. לאַכט ער: „איך טרײַב אַן אויטאָ. מײַן געהער טויג טאַקע נישט, נאָר מײַנע אויגן זײַנען הונדערט פּראָצענטיקע אויגן.‟

אַהער קיין פֿלאָרידע קומען אָן מענטשן פֿון גאַנצן לאַנד, ווי נאָר זיי פּענסיאָנירן קומען זיי אַהער באַזעצן זיך. די זון לאַסטשעט, דאָס וועטער איז לאַגאָדנע און ווי פֿלעגט מײַן מאַמע זאָגן: „דאָ לעבט מען לענגער.‟

אָבער ווי לאַנג איז דער שיעור? זיכער, אויב די מענטשן־מאַשין שלעפּט, איז מיטצודערלײַדן, אָבער אַז ס’הייבט אָן קאַליע צו ווערן, דער מאָטאָר כריפּעט און מ’דאַרף שוין פֿאַרריכטן, טויג עס אויף טויזנט כּפּרות, נישט געקוקט אויף דער הײַנטיקער מעדיצין, מיט די נײַע דערפֿינדונגען, און דאָ רעדט זיך נישט בלויז וועגן געהער־אַפּאַראַטלעך, נאָר פֿון אַ וועלט מיט מעדיצינישע וווּנדײַרים — האַרץ, גאַל, לונג און לעבער, פֿיס, הענט, מ’שפּילט זיך אפֿילו אַרום מיטן מוח.

שטעלט אײַך פֿאָר, כ’האָב ערשט געהערט די נײַעס, ווי מ’שפּריצט אַרײַן אין אַלטע מײַז יונגע כראָמאָזאָמטשיקעס, ווערן זיי צוריק יונג.

נו, כ’וועל שוין מוזן אַ קאַפּיטשקע צוּוואַרטן, ביז די מײַז וועלן אָנהייבן טאַנצן קאָמאַרסקע, און די זקנים וועלן צוריק ווערן יונג. די צרה איז, אַז איך ווייס נישט וועלכע עלטער וואָלט איך פֿאַר זיך אויסגעקליבן, מסתּמא די זעלבע עלטער אין וועלכער איך געפֿין זיך איצט, ווײַל מײַנס איז געווען אַ גאָר אינטערעסאַנט לעבן, און די הײַנטיקע וועלט האָט פֿאַרטאַכליעוועט די שיינע, עטישע, שעפֿערישע און ראָמאַנטישע תּקופֿה, און זיך פֿאַרוואַנדלט אין אַ נודנער, פּאַסקודנער וועלט פֿון טעכנאָלאָגיע, איז גיי פֿאַרליב זיך אין „פֿייסבוק‟ און „טוויטער‟. נישט איך.