אין אָנדענק

דאָס וווּנדערלעכע לעבן פֿון ד׳׳ר אַלכּסנדר אימיטש ז׳׳ל

The Extraordinary Life of Dr. Alexander Imich

פֿון דזשאָרדין קוציק

דעם 8טן יוני איז אַוועק אין דער אייביקייט ד׳׳ר אַלכּסנדר אימיטש צו 111 יאָר. כאָטש ער איז לעצטנס באַקאַנט געוואָרן כּמעט בלויז פֿאַר זײַן אַריכות־ימים, ווי דער עלסטער מאַן אויף דער וועלט, איז זײַן לעבן געווען אַ סך מער אינטערעסאַנט ווי דער פֿאַקט אַליין, אַז ער האָט איבערגעלעבט זײַן דור. ווי עס פֿלעג איבערגעבן, אָן איראָניע, זײַן ביאָגראַפֿיע אויף דער אינטערנעץ־ענציקלאָפּעדיע „וויקיפּעדיע‟ - „איז ד׳׳ר אימיטש דער איינציקער מענטש, וואָס איז 110 יאָר אַלט, וואָס איז באַקאַנט ניט נאָר צוליב דעם, וואָס ער איז אַזוי אַלט‟.

איך האָב צום ערשטן מאָל געהערט פֿון ד׳׳ר אימיטש צו 12 אָדער 13 יאָר, ווען ער איז געווען דער פּרעזידענט פֿונעם Anamolous Phenomena Research Center (צענטער פֿאַרן אויספֿאָרשן די פֿענאָמענען, וואָס שטימען ניט מיט דער שוין באַוווּסטער וויסנשאַפֿט), וואָס ער האָט געגרינדעט אין 1999, אין עלטער פֿון 96 יאָר. צו יענער צײַט בין איך געווען פֿאַרכאַפּט מיט די „פּאַראַנאָרמאַלע געשעענישן‟ און ווי איינער, וואָס האָט געלייענט די שײַכותדיקע זשורנאַלן, האָב איך זיך דערוווּסט וועגן אים. צו יענער צײַט איז ער שוין פֿאַררעכנט געוואָרן צווישן די לעצט־געבליבענע מומחים פֿון אַזעלכע „אויסער־נאָרמאַלע‟ געשעענישן, וואָס איז געווען אַן אַקטיווער פֿאָרשער אין אייראָפּע פֿאַר דער ־היטלער־תּקופֿה, ווען די ווײַמאַר־רעפּובליק איז געווען דער צענטער פֿון אַזאַ פֿאָרשונג.

פֿאַראַיאָרן, ווען איך האָב געאַרבעט בײַם „ייִדישן ביכער־צענטער‟ אין אַמהערסט, מאַסאַטשוסעטס, האָב איך אויסגעזוכט אינטערעסאַנטע ייִדן, וועלכע מע האָט אפֿשר געוואָלט אינטערוויויִרן, ווי אַ טייל פֿונעם „צענטערס‟ פּראָיעקט פֿון געשיכטע־בעל־פּה. צווישן אַנדערע האָב איך זיך אָנגעשטויסן אויף דעם נאָמען פֿון ד׳׳ר אימיטש. כאָטש איך האָב שוין לאַנג געהאַט פֿאַרלוירן מײַן אינטערעס צום „פּאַראַנאָרמאַל‟, האָב איך זײַן נאָמען גלײַך דערקענט.

איך בין, פֿאַרשטייט זיך, געווען סײַ איבערראַשט, סײַ זייער צופֿרידן צו הערן, אַז ער לעבט און האַלט אין פֿאָרשן און שרײַבן אין אַזאַ עלטער. איך האָב זיך געווענדט צו זײַנע קאָלעגעס און אין גיכן באַקומען דעם טעלעפֿאָן־נומער פֿון זײַן לעצט־געבליבענעם קרובֿ, אַן אור־פּלימעניצע. נאָך דעם, וואָס זי האָט גערעדט מיט אים וועגן דעם ייִדישן ביכער־צענטער, האָט אַלכּסנדר באַשלאָסן, אַז ער איז ניט געווען „גענוג ייִדיש‟ אָנטיילצונעמען אין דעם פּראָיעקט.

איך האָב אים פּרובירט איבערצײַגן, אַז ער געהערט דווקא צו דעם סאָרט ייִד, וואָס דער פּראָיעקט האַלט פֿאַר נייטיק צו רעדן מיט זיי, אָבער לײַדער, אָן דערפֿאָלג. נאָכן דערקלערן אים וועגן מײַן געוועזענעם אינטערעס צום „פּאַראַנאָרמאַל‟, האָט ער אָבער מסכּים געווען צו טרעפֿן זיך מיט מיר, ווי מיט אַ יחיד, און ניט ווי קיין פֿאָרשטייער פֿון קיין אינסטיטוציע. פֿאַראַיאָרן אין יולי בין איך געפֿאָרן אין ניו־יאָרק, וווּ מיר האָבן געמאַכט אַ צוויי־שעהיִקן אינטערוויו.

ד׳׳ר אַלכּסנדר אימיטש איז געבוירן געוואָרן דעם 4טן פֿעברואַר 1903 אין טשענסטאָכאָוו, פּוילן, אין אַ פֿאַרמעגלעכער פּויליש־רעדנדיקער משפּחה. אינעם אינטערוויו האָט ער דערמאָנט, אַז ער האָט געוווינט מיט זײַנע עלטערן, דרײַ ברידער און אַ קראַנקן־שוועסטער, אַ פּאָליאַטשקע, וואָס האָט געהאַלטן אַן אויג אויף די קינדער. זײַן פֿאָטער, יוסף, האָט אָנגעפֿירט מיט אַ פּאַפּירקראָם, וואָס האָט שפּעטער פֿאַרקויפֿט כעמיקאַליעס. ער איז געווען אַ וויכטיקע פֿיגור אין דער טשענסטאָכאָווער ייִדישער קהילה; צווישן אַנדערע זאַכן, האָט ער געגרינדעט דעם ייִדישן שפּיטאָל אין שטאָט.

ווי עס האָט זיך געפֿירט בײַ פֿאַרמעגלעכע משפּחות אין יענער צײַט, האָט ד׳׳ר אימיטש ניט אָנגעהויבן גיין אין דער עלעמענטאַר־שול ביז ער איז געווען צען יאָר אַלט. פֿון יענע יאָרן געדענקט ער, אַז די מערקווירדיקייט אין שטאָט איז געווען דער מאָנאַסטיר, אַרומגערינגלט מיט אַ פֿעסטונג. אין די ווענט פֿון דער פֿעסטונג האָבן נאָך אַלץ געשטעקט די ריזיקע קוילן פֿון האַרמאַטן, איבערגעבליבן פֿון דער צײַט פֿון דער שוועדישער אינוואַזיע אין 1626.

אַלכּסנדר האָט זיך געלערנט אין דער עפֿנטלעכער שול מיט דרײַ אָדער פֿיר אַנדערע ייִדישע ייִנגלעך. דער איינציקער אונטערשייד צווישן זיי און זייערע קריסטלעכע מיטשילער איז געווען, אַז ווען עס איז געקומען די צײַט פֿאַר די רעליגיעזע לימודים, זענען זיי אַוועקגעגאַנגען זיך לערנען מיט אַ רבֿ, אַנשטאָט אַ גלח, וואָס פֿלעג קומען אין קלאַסצימער.

ניט געקוקט אויף דעם, וואָס דער פֿאָטער זײַנער האָט געגרינדעט אַ ייִדישן שפּיטאָל, און איז געווען אַקטיוו אין דער ייִדישער קהילה, איז די משפּחה געווען ניט קיין פֿרומע. „מיר פֿלעגן שטעלן אַ ניטלבוים אין שטוב‟, האָט ד׳׳ר אימיטש געזאָגט. „מײַן זיידע פֿלעגט עס זען און באַלד אַוועקגיין אין כּעס‟. דווקא צוליב דעם זיידן האָבן ד׳׳ר אימיטש און זײַנע ברידער געפּראַוועט בר־מיצווה, האַרט אין מיטן פֿון דער ערשטער וועלט־מלחמה. ס׳איז כּמעט זיכער, אַז ד׳׳ר אימיטש איז געווען דער סאַמע לעצט־געבליבענער, וואָס איז געוואָרן בר־מיצווה נאָך אין דער צאַרישער אימפּעריע.

ד׳׳ר אימיטש האָט דערציילט, אַז ער איז געווען אין דײַטשלאַנד אויף אַ קוראָרט, ווען עס האָט אויסגעבראָכן די ערשטע וועלט־מלחמה. זײַנע עלטערן האָבן מצליח געווען זיך אומצוקערן קיין טשענסטאָכאָוו, וווּ דאָס לעבן איז ווײַטער אָנגעגאַנען נאָרמאַל. „ניט קיין סך איז באמת געשען‟, האָט ד׳׳ר אימיטש געזאָגט. „די רוסן האָבן זיך פּשוט צוריקגעצויגן, און די דײַטשן האָבן איבערגענומען די מאַכט. ס׳איז ניט געווען קיין שום שׂינאה צווישן די אָקופּירער און דער אָרטיקער באַפֿעלקערונג‟.

נאָך דער מלחמה, אָבער, האָט זיך זײַן לעבן באַלד געביטן. פּוילן איז געוואָרן אַן אומאָפּהענגיק לאַנד, און די רוסן האָבן זי דערפֿאַר אַטאַקטירט. ד׳׳ר אימיטש, צוזאַמען מיט זײַן גאַנצער גימנאַזיע, איז מאָביליזירט געוואָרן אין דער פּוילישער אַרמיי. צו 15 יאָר האָט ער געפֿירט לאַסט־אויטאָס מיט וואָפֿנס, ווי אַ טייל פֿון זײַן מיליטער־דינסט, בעת דער פּויליש־סאָוועטישער מלחמה פֿון 1918־1919, פֿון וועלכער ער איז געווען דער לעצט־געבליבענער וועטעראַן.

נאָכן פֿאַרענדיקן די גימנאַזיע האָט ד׳׳ר אימיטש באַשלאָסן, אַז ער וויל ווערן אַ שיפֿס־קאַפּיטאַן, און איז געגאַנגען לערנען אין אַ שול פֿאַר מאַטראָסן. זײַנע פּלענער זענען אָבער צושטערט געוואָרן צוליב דעם, וואָס אַ סך פֿון די אָנפֿירער זענען געווען אַנטיסעמיטן. „פֿאַרן גיין לערנען זיך אין מאַטראָסן־שול בין איך געווען אַ גוטער אַלטעט. איך בין געווען דער פֿינפֿט־בעסטער שווימער אין גאַנץ פּוילן אין מײַן קאַטעגאָריע‟, האָט ער דערקלערט. „מע האָט געסטראַשעט מיך אַרויסצווואַרפֿן פֿון דער שיף אין מיטן אָקעאַן, האָב איך ניט געהאַט קיין ברירה, ווי צו פֿאַרלאָזן די שול, ווײַל אַפֿילו איך וואָלט ניט געקענט זיך ראַטעווען פֿון מיטן אָקעאַן‟, האָט ער איראָניש געזאָגט.

ד׳׳ר אימיטש האָט זיך געטראָפֿן מיט זײַן ערשטער פֿרוי, געניע מענדעלסאָן, ווען ער האָט געאַרבעט אויף זײַן דאָקטאָראַט. אַ ייִדיש מיידל פֿון אַ פֿאַרמעגלעכער פּויליש־רעדנדיקער משפּחה, האָט איר פֿאָטער פֿאַרמאָגט אַ ליאַלקע־פֿאַבריק, וווּ אַלכּסדנר האָט אָנגעהויבן אַרבעטן. זײַן פֿרוי איז אָבער אַוועקגעלאָפֿן מיט אַן אַנדערן מאַן, אַ קינסטלער, בײַ וועמען זי האָט זיך געלערנט מאָלערײַ. „אַ לאַנגע צײַט האָב איך געטראַכט וועגן באַגיין זעלבסטמאָרד. מײַן עלטסטער ברודער איז טאַקע באַגאַנגען זעלבסטמאָרד, נאָך דעם ווי אַ פֿרוי האָט זיך צעשיידט פֿון אים. עס האָט מיר אויסגעזען ווי אַן אויסוועג. איך בין דאַנקבאַר, וואָס איך האָב עס ניט געטאָן‟.

חדשים זענען פֿאַרבײַ און ער האָט גאָרניט ניט געהערט פֿון זײַן ווײַב. פּלוצעם האָט ער באַקומען אַ ידיעה, אַז זי ליגט אין אַ סאַנאַטאָריע פֿאַר גײַסטיק־קראַנקע, און אַז ער מוז זי אָפּנעמען. ער האָט זיך אַריבערגעצויגן קיין וואַרשע, וווּהין זי איז פֿריִער אַנטלאָפֿן מיטן מאָלער, און האָט איר חדשים לאַנג געהאָלפֿן צוקומען צו זיך. ווען זי איז אַרויס פֿון דער סאַנאַטאָריע, זענען זיי געפֿאָרן אויף אַ קוראָרט, וווּ ער האָט זיך געטראָפֿן מיט וועלאַ קאַצענעלבאָגן, וואָס איז געוואָרן זײַן צווייטע פֿרוי.

בײַם אויסבראָך פֿון דער צווייטער וועלט־מלחמה האָבן ד׳׳ר אימיטש און זײַן פֿרוי וועלאַ געוווינט לעבן וואַרשע, וווּ ער האָט אָנגעפֿירט מיט די כעמיקאַלישע פּראָצעסן אין אַ פֿאַבריק. דעם פּאָרל האָט זיך אײַנגעגעבן צו אַנטלויפֿן פֿון דער דײַטשישער אינוואַזיע. צוליב דעם, וואָס זיי זענען געווען פּוילישע פּאַטריאָטן, האָבן זיי זיך אָפּגעזאָגט אָנצונעמען די סאָוועטישע בירגערשאַפֿט און זענען דערפֿאַר אַוועקגעשיקט געוואָרן אין „גולאַג‟. „איך האָב געאַרבעט בײַם האַקן האָלץ‟, האָט ד׳׳ר אימיטש געזאָגט. „מע האָט גענומען ריזיקע סאָסנע־ביימער און זיי צעזעגט… ס׳איז געווען אַ דוחק אין עסן. אַ סך מענטשן האָבן ניט איבערגעלעבט. ס׳איז געווען זייער קאַלט. מע האָט אונדז געלאָזט ניט אַרבעטן נאָר, ווען עס איז געווען קעלטער ווי מינוס 50 גראַד צעלזיוס. אַז מע האָט געטאָן אַ שפּײַ, איז עס גלײַך געוואָרן אײַז‟.

נאָך אַ פּאָר יאָר אין אוזבעקיסטאַן איז ד׳׳ר אימיטש געקומען קיין אַמעריקע, וווּ ער איז געבליבן מיט וועלאַ, ביז איר טויט אין 1986. נאָכן ווערן אַן אַלמן איז ער ווידער אַרײַנגעטראָטן אין דער וועלט פֿון „פּאַראַנאָרמאַל‟, פֿאָרשנדיק אַזעלכע פֿענאָמענען ווי היפּנאָז, מעדיומס (די וואָס טענהן, אַז זיי קענען רעדן אין נאָמען פֿון די טויטע) און טעלעפּאַטיע (דאָס איבערגעבן געדאַנקען אָן רעדן). כאָטש ער איז אָפּגעשוואַכט געוואָרן אין די לעצטע פּאָר יאָר, האָט ער נאָך אַלץ געפֿאָרשט און זיך איבערגעשריבן מיט זײַנע קאָלעגעס איבער דער וועלט דורך בליצפּאָסט, אַפֿילו מיט אַ פּאָר חדשים צוריק.

פֿאַר מיר איז דאָס דווקא געווען די סאַמע אויסערגעוויינטלעכסטע זאַך וועגן אים: ער האָט ניט בלויז דערלעבט צו מתושלחס יאָרן, נאָר אויך קיינמאָל ניט פֿאַרלוירן זײַן נײַגעריקייט צו דער וועלט. ווי כּמעט אַלע, וואָס זוכן די שווערסטע אמתן פֿונעם לעבן, האָט אַלכּסנדר אימיטש אויף זיי ניט געפֿונען קיין ענטפֿערס. אָבער זיך קיינמאָל ניט אַנטוישט, ווי עס טרעפֿט זיך כּמעט בײַ אַלע אַזעלכע „זוכערס‟; ער האָט געגלייבט אין און פּרובירט צו פֿאַרשטיין די וועלט. אַפֿילו צו 111 יאָר.