האָהענעמס

Hohenems

די ייִדישע גאַס אין האָהענעמס
די ייִדישע גאַס אין האָהענעמס

פֿון שׂרה קיריטעסקו

Published August 13, 2014, issue of August 29, 2014.

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

פֿאַרשטײט זיך, אַז ניט געקוקט אױפֿן גרױסן פּאַטריאָטיזם, איז דער מצבֿ פֿון דער קליינער קהילה באַלד געװאָרן ערגער, צוליב דעם פּאָליטישן און ראַסישן אַנטיסעמיטיזם, װאָס איז געװאָרן אַ פּאָפּולערע אידעאָלאָגיע בײַם פֿאָלק זינט דעם סוף 19טן יאָרהונדערט. נאָכן נאַצי־„אַנשלוס‟ פֿון עסטרײַך אין 1938 האָט מען אין האָהענעמס גופֿא ניט צעשטערט די שיל בשעת דער אַזױ גערופֿענער „קרישטאָלנאַכט‟, אָבער מע האָט געהאַט פּלענער זי צו פֿאַרװאַנדלען אין אַ פֿײַערלעש־דעפּאָ — און מע האָט דאָס טאַקע געטאָן אין 1954, נאָך דעם װי מע האָט געקױפֿט די שיל בײַ דער אָרעמער אינסברוקער קהילה. כּמעט אַלע חפֿצים פֿון דער שיל זענען פֿאַרשװוּנדן געוואָרן ביזן הײַנטיקן טאָג, און מע וועט זיי מסתּמא שױן מער ניט געפֿינען. אין 1939 זענען עטלעכע ייִדן פֿון דער קלײנער קהילה אַנטלאָפֿן און אין 1940 האָט מען די לעצטע אַכט ייִדן געשיקט אין אַ „ייִדן־דירה‟ אין װין, נאָך דעם װי די נאַציס האָבן אָפֿיציעל אויפֿגעלײזט די האָהענעמסער קהילה. דאָס איז געװען דער אומעטיקער סוף פֿונעם ייִדישן שטעטל האָעהענעמס, און זינט דעמאָלט האָבן מער ניט געװױנט קײן אמת-האָהענעמסער ייִדן אין האָהענעמס.

דער ייִדישער מוזיי אין האָהענעמס
דער ייִדישער מוזיי אין האָהענעמס

נאָך דער צװײטער װעלט־מלחמה האָט זיך נאָך אַ מאָל אָנגעהױבן אַ קורצער קאַפּיטל פֿון דער ייִדישער געשיכטע אין האָהענעמס: פֿון 1945 ביז 1954 האָבן מער װי טױזנט ייִדישע פּליטים געװױנט אין די אַמאָליקע ייִדישע הײַזער אין האָהענעמס, אויסגעהאַלטן פֿון דער אַמעריקאַנער צדקה, פֿונעם „דזשאָינט‟ און פֿון שמוגלערײַ. מע האָט אױך אופֿגעבױט אַ קיבוץ „אַף־על־פּי‟, װאָס האָט צוגעגרײט די ייִדן פֿאַר דער עליה קײן ארץ־ישׂראל. אַקעגן דער פֿריִערדיקער װעלטלעכער און רעפֿאָרמירטער טראַדיציע, זענען די פּליטים מערסטנס געװען אָרטאָדאָקסישע ייִדן פֿון מיזרח־אײראָפּע. פֿאַרשטײט זיך, אַז די באַפֿעלקערונג איז נאָך אַלץ געװען אַנטיסעמיטיש געשטימט און האָט זיך באַקלאָגט אויף די „עקזאָטישע‟ ייִדן, װאָס מאַכן אַ סך רעש בײַ נאַכט, װאָס פּראַװען מאָדנע ימים־טובֿים, און װאָס זענען שמוציק. אָבער די האָהענעמסער אײַנװױנער זענען אױך געװען גענוג ברײטהאַרציק צו פֿאַרקױפֿן די אַמאָליקע ייִדישע חפֿצים פֿאַר דער נײַער קהילה. פֿון דער אַנדערער זײַט, האָבן די עסטרײַכער קלאָר געגעבן צו פֿאַרשטײן, אַז מע װיל מער ניט האָבן צו טאָן מיט די אַמאָליקע ייִדישע אײַנװױנער; למשל, אײן ייִד, וואָס האָט חתונה געהאַט מיט אַ קאַטױלישער, האָט נאָך דער מלחמה ניט געטאָרט צוריק אַרײַנגיין אין זײַן דירה, װײַל מע האָט געטענהט, אַז ער איז „פֿרײַװיליק‟ אַרױסגעפֿאָרן פֿון דאָרף.

עסטרײַך האָט ערשט מיט צענדליקער יאָרן נאָך דער צװײטער װעלט־מלחמה אָנגעהױבן צו אָנערקענען די אײגענע שולד און די קרבנות פֿון נאַציזם. אײן סימן אַזאַ פֿון דעם היסטאָרישן בײַט: מען האָט אין 1973 געטראַכט צו עפֿענען אַ ייִדישן מוזײ אין האָהענעמס, און אין 1986 האָט מען געגרינדעט אַ פֿאַראיין פֿאַר דעם ענין; אָבער ערשט אין 1991 איז טאַקע דורכגעפֿירט געוואָרן דער פּלאַן. הײַנט געפֿינט זיך דער מוזײ אין מיטן דעם אַמאָליקן ייִדישן קװאַרטאַל אין אַ בירגערלעך הױז, װוּ די לעצטע ייִדישע פֿרױ אין האָהענעמס (אַ קרובֿה פֿון דער באַקאַנטער סוחרים־משפּחה ראָזענטאַל) האָט געװױנט, ביז מע האָט זי דעפּאָרטירט קײן װין.

אין יאָר 2000 האָט מען אױך מחצליח געװען צו רעסטאַװרירן די אַמאָליקע שיל, װאָס הײסט הײַנט „שלמה זולצער־זאַל‟, װוּ עס קומען פֿאָר פֿאַרשײדענע אונטערנעמונגען און װאָס דינט אױך ווי אַ מוזיקשול. דער ייִדישער מוזײ פּרוּװט ניט צו זײַן סתּם אַ היסטאָרישער אַרכיװ פֿון ייִדישן לעבן, נאָר צו דיסקוטירן הײַנטיקע פּאָליטישע פֿראַגעס װעגן מיגראַציע און פּלטים, אױפֿן סמך פֿון דער ייִדישער געשיכטע. דער מוזײ איז אױך אַ צענטער פֿאַר דער האָהענעמסער דיאַספּאָרע, װוּ די אײניקלעך פֿון די האָהענעמסער ייִדן האָבן זיך געטראָפֿן אין 1998 און אין 2008.

הײַנט װײסט מען פֿון מער װי אַ טויזנט יורשים פֿון צװאַנטיק משפּחות, װאָס זענען פֿאַרבונדען אין אַ פֿאַראיין. אױב דער חשובֿער לײענער פּלאַנירט צו פֿאָרן דעם זומער אַרום אײראָפּע, װעט ער איצטער אפֿשר וועלן זיך אָפּשטעלן אין האָהענעמס און זיך מער דערװיסן װעגן זײַנע אָבֿות.