מענטשן און געשעענישן

גילגול פֿון חסיד צו „חובֿבֿי‟

Journey from Chasid to “Chovevei”

פֿון שׂרה־רחל שעכטער

אַן אַרטיקל פֿונעם „פֿאָרווערטס‟ די פֿאַרגאַנגענע וואָך, וועגן דעם נײַעם רבֿ פֿון דער „פּראָספּעקט הײַטס שיל‟ אין ברוקלין, נ״י, האָט אַרויסגערופֿן אַ ממשותדיקן אינטערעס בײַ די לייענער, בפֿרט וואָס שייך דער לעבנס־געשיכטע פֿונעם רבֿ.

ר׳ ישׂשׂכר כּ״ץ, וועלכער איז דערצויגן געוואָרן אין די סאַטמערער ישיבֿות און וואָס זײַן סמיכה איז פֿון אַ סאַטמערער דיין, איז הײַנט דער הויפּט פֿון תּלמוד־שטודיעס אינעם פּראָגרעסיוון מאָדערן־אָרטאָדאָקסישן רבנים־סעמינאַר „ישיבֿת חובֿבֿי תּורה‟. מענטשן האָבן געוואָלט וויסן: ווי אַזוי איז אַזאַ איבערגאַנג פֿאָרגעקומען? וואָס האָט משפּיע געווען אויף הרבֿ כּ״ץ צו פֿאַרלאָזן די חסידישע וועלט, בפֿרט אַז ער איז סײַ־ווי פֿאַרבליבן שומר־מיצוות, אין פֿאַרגלײַך מיט אַזוי פֿיל אַנדערע געוועזענע חסידים, וועלכע האָבן אָפּגעוואָרפֿן דעם רעליגיעזן לעבנס־שטייגער?

איין זאַך באַטאָנט הרבֿ כּ״ץ, ווען מע פֿרעגט אים די שאלות: זײַן פֿאַרלאָזן די חסידישע וועלט איז בשום־אופֿן נישט געווען פֿאַרבונדן מיט קיין אומגליקלעכע קינדער־יאָרן. „ס׳רובֿ פֿון די מענטשן, וועלכע פֿאַרלאָזן די חסידישע וועלט, האָבן געליטן פֿון אַ צעבראָכענער היים, אָדער געוויסע פֿרומע ייִדן האָבן זיי שטאַרק באַעוולט, אָבער בײַ מיר איז געווען פּונקט פֿאַרקערט. מײַנע טאַטע־מאַמע האָבן געהאַט אַ גליקלעך צוזאַמענלעבן און געשאַפֿן פֿאַר אונדז, קינדער, אַ ליבע, וואַרעמע היים,‟ האָט הרבֿ כּ״ץ דערקלערט.

שוין ווי אַ קינד האָט ישׂשׂכר שטאַרק ליב געהאַט צו לערנען גמרא און ער האָט זיך בײַ דעם אויסגעצייכנט. אָבער וואָס עלטער ער איז געוואָרן, אַלץ מער האָבן אים די סאַטמערער ספֿרים אויסגעזען נישט גענוג טיף, און אָן ניואַנסן. ער איז נישט געווען דער איינציקער, וואָס האָט אַזוי געמיינט. אין די אָנהייב־1980ער זענען אַ וואַקסנדיקע צאָל סאַטמערער ישיבֿה־בחורים געקומען צו דער זעלבער מסקנה און אָנגעהויבן לייענען בשתּיקה די מער מיסטישע ליובאַוויטשער ספֿרים. „בײַ אונדז האָט ליובאַוויטש אויסגעזען מער סאָפֿיסטיצירט, שאַפֿעריש און דרייסטער ווי אַלע אַנדערע חסידישע השקפֿות,‟ האָט כּ״ץ געזאָגט.

דאָס זענען געווען שווערע צײַטן פֿאַר דער סאַטמערער פֿירערשאַפֿט. זעענדיק ווי זייערע געניטסטע תּלמידים — ממש די פּני — ווערן באַצויבערט פֿון חב״ד־ליובאַוויטש און ווערן אַפֿילו אַליין ליובאַוויטשער חסידים, האָבן די סאַטמערער רבנים זיך גוט איבערגעשראָקן, און ס׳האָט זיך צעוואָקסן אַ הייס מחלוקת צווישן די צוויי גרופּעס. אָפֿט מאָל האָט עס געפֿירט ממש צו קלעפּ. דער הויכפּונקט איז געווען דער טרויעריק־באַרימטער אַטאַק אין יוני 1983 אויף הרבֿ מענדל וועכטער — אַ סאַטמערער, וועלכער איז געוואָרן אַ ליובאַוויטשער רבֿ, און האָט, זאָגט מען, געבראַכט כּמעט צוואָנציק סאַטמערער בחורים צו חב״ד־ליובאַוויטש.

לויט אַ באַריכט פֿון דער AP, איז וועכטער פֿאַרכאַפּט געוואָרן לעבן זײַן הויז דורך עטלעכע מאַסקירטע מענער, וועלכע האָבן אים אַרײַנגעשטופּט אין אַן אויטאָ, אָפּגעשוירן זײַן באָרד, אים אויסגעטאָן ביז צו די תּחתּונים און אים אַרויסגעוואָרפֿן אויף דער גאַס. דער אַטאַק, און ענלעכע אַטאַקן אויף אַנדערע ליובאַוויטשער, האָט אויפֿגעטרייסלט די יונגע סאַטמערער „אויפֿשטענדלער‟, אָבער האָט פֿאָרט נישט אויסגעלאָשן זייער דאָרשט צו לייענען די ליובאַוויטשער ספֿרים.

ישׂשׂכר האָט אַליין אָנגעהויבן לייענען די תּניא, דער מיסטישער ספֿר פֿון חב״ד. ס׳איז אים גאָר נישט אײַנגעפֿאַלן, אַז די רבנים אין דער ישיבֿה וועלן זיך דערוויסן דערפֿון. אָבער ווי זאָגט מען: דער מענטש טראַכט און גאָט לאַכט.

„די רבנים פֿון דער ישיבֿה האָבן באַמערקט, אַז עס פֿעלן געוויסע ספֿרים אין דער ביבליאָטעק,‟ האָט כּ״ץ דערציילט. „כ׳האָב שוין געהאַט אַ שטיקל שם פֿאַר אַ ביבליאָפֿיל, האָבן זיי מיך גלײַך חושד געווען אין האָבן געלקחנט די ספֿרים. האָבן זיי זיך אַרײַנגעריסן אין מײַן שלאָפֿצימער אין דער ישיבֿה, געזוכט אומעטום. די פֿאַרלוירענע ספֿרים האָבן זיי נישט געפֿונען, אָבער די תּניא — יאָ.‟

דערשוידערטע, האָבן די רבנים תּיכּף אַרויסגעוואָרפֿן ישׂשׂכר פֿון דער ישיבֿה. „זיי וואָלטן עס אפֿשר פֿאַרקוקט, ווען כ׳וואָלט בלויז געלייענט די תּניא, נאָר זיי האָבן אויך געפֿונען דאָרט די הגההות פֿונעם ליובאַוויטשער רבין, און דאָס האָבן זיי מיר שוין נישט מוחל געווען.‟

דאָס פֿאַרטרײַבן ישׂשׂכר פֿון דער ישיבֿה איז געווען דער ערשטער רינג אין אַ קייט פֿון געשעענישן, וואָס האָבן צום סוף דערפֿירט צו זײַן פֿאַרלאָזן די סאַטמערער קהילה אין גאַנצן.

בײַ זײַנע טאַטע־מאַמע איז דאָס אַרויסוואַרפֿן אים פֿון דער ישיבֿה געווען אַ גרויסער קלאַפּ, ווײַל זיי האָבן שטאַרק געוואָלט, אַז זייער פֿעיִקער זון זאָל זיך ווײַטער לערנען. נאָכן איבערשמועסן זיך, האָבן זיי אים געשיקט קיין ירושלים זיך לערנען אין דער בריסקער ישיבֿה. נאָך איין יאָר זיך לערנען, איז ער אַהיימגעקומען, חתונה געהאַט, און איז מיט זײַן ווײַבל ווידער אַוועק קיין ירושלים, כּדי ממשיך צו זײַן דאָס לערנען אין דער בריסקער ישיבֿה. און דער אמת איז, בריסק איז אים געפֿעלן געוואָרן. אין פֿאַרגלײַך מיט זײַן טעאָלאָגישער אַנטוישונג אין סאַטמער, האָט כּ״ץ הנאה געהאַט פֿונעם ערנסטן לערנען אין דער ליטווישער ישיבֿה, און האָט אָנגענומען זייערע חומראות.

„איך בין געוואָרן אַ מתמיד בײַם פֿאָלגן די הלכה; קיין פּשרות נישט… אין תּוך אַרײַן — מער פֿאַנאַטיש,‟ האָט ער געזאָגט. צווישן די חומראות, וואָס ער האָט אָנגענומען, איז געווען דאָס פֿאַרווערן אַן עירובֿ — אַ סימבאָלישע פֿאַרצוימונג אַרום אַ ראַיאָן, כּדי ייִדן זאָלן קאָנען טראָגן אום שבת. לויט דער שטרענגער אויסטײַטשונג, איז אַן עירובֿ אַ פֿאַלשער מיטל זיך אַרויסצודרייען פֿון דער הלכה. איין פּועל־יוצא פֿון נישט האָבן אַן עירובֿ איז, אַז מע קאָן נישט שטופּן קיין וועגעלע. „אָן אַן עירובֿ, הייסט עס, מוזן פֿרויען מיט יונגע קינדער בלײַבן אין הויז אַ גאַנצן שבת,‟ האָט כּ״ץ דערקלערט.

דאָס פּאָרפֿאָלק האָט מיט דער צײַט זיך אומגעקערט קיין אַמעריקע און געהאַט דרײַ קינדער. כּ״ץ האָט יעדן טאָג געלערנט אין אַ כּולל, אַ ישיבֿה פֿאַר חתונה־געהאַטע מענער, און האָט אין אַ שיל אין באָראָ־פּאַרק געגרינדעט אַ דף־יומי שיעור — אַ טאָג־טעגלעכער גמרא־קלאַס — פֿאַר מענער, וועלכע אַרבעטן אַ גאַנצן טאָג. דער שיעור האָט שטאַרק אויסגענומען בײַם עולם און האָט מיט דער צײַט צוגעצויגן 80־100 ייִדן פֿון אַלע חסידישע שיטות און פֿאַכן, אַרײַנגערעכנט פֿינאַנציסטן, מלמדים, געפֿילטע פֿיש־הענדלער און אינסטאַלאַטאָרן.

אין דער זעלבער צײַט האָט אָבער אָנגעהויבן זיך צו צעפֿאַלן זײַן צוזאַמענלעבן מיט זײַן פֿרוי. „זי איז געווען גליקלעך, אָבער איך — נישט, ווײַל ס׳איז מיר געווען קלאָר ווי דער טאָג, אַז מיר זענען נישט קיין פּאָר,‟ האָט ער דערקלערט. „כ׳האָב אײַנגעזען, אַז שולדיק איז די גאַנצע סיסטעם פֿון סאַטמער, ווײַל די קהילה נעמט בכלל נישט אין באַטראַכט ווי וויכטיק עס איז, אַז מאַן און ווײַב זאָלן זײַן פּסיכאָלאָגיש צוגעפּאַסט איינער צום צווייטן. אַלץ וואָס אַ ייִד טוט במשך פֿון זײַן לעבן, אַרײַנגערעכנט דאָס חתונה־האָבן, טוט ער לטובֿת דעם באַשעפֿער. די רבנים האָבן נישט געוואָלט אָננעמען, אַז מיר זענען בלויז בשׂר־ודם.‟

דער נישט־געראָטענער צוגאַנג צו שידוכים האָט בײַ כּ״צן שוין אויך אַרויסגערופֿן ספֿקות וועגן אַלע אַנדערע אײַנגעפֿונדעוועטע תּקנות פֿון דער קהילה. „אַז איך האָב דערזען אַ שפּאַלט אין דער וואַנט, האָט שוין גענומען זיך צו צעברעקלען דער גאַנצער בנין,‟ האָט ער באַמערקט.

דאָס זענען געווען זייער פּײַנלעכע צײַטן פֿאַר כּ״צן. „כ׳האָב שטאַרק מורא געהאַט, ווײַל דאָס פֿאַרלאָזן די חסידישע וועלט האָט מיר אויסגעזען ווי אַ שרעקלעכע זאַך,‟ האָט ער געזאָגט — בפֿרט די מעגלעכקייט, אַז ער קאָן פֿאַרלירן זײַנע דרײַ קינדער. „כ׳האָב ממש אָנגעהויבן צו קלערן וועגן באַגיין זעלבסטמאָרד.‟

זײַן פֿרוי האָט געמיינט, אַז מע קאָן נאָך געפֿונען אַ לייזונג און זי האָט זיך געבעטן בײַ אים, צו רעדן מיטן רבין. „בין איך געגאַנגען צום רבין, אָבער זײַן תּשובֿה איז געווען: דײַן דאַווענען איז נישט גענוג ׳וואַרעם׳; דו היטסט נישט די מיצוות מיט גענוג התמדה.‟ דעם רבינס עצות האָבן אים ווייניק געהאָלפֿן, האָט כּ״ץ געזאָגט.

בערך אין דער צײַט האָט כּ״ץ אויך אָנגעהויבן באַמערקן, ווי אַזוי די חסידישע קהילה באַציט זיך צו דער פֿרוי. „ס׳איז מיר געווען זייער נישט אײַנגענעם, וואָס צווישן אונדז זיבן ברידער און שוועסטער, האָב איך מיט מײַנע ברידער תּמיד געהאַט צוטריט צו די הייליקע ספֿרים, אָבער מײַנע שוועסטער און די מאַמע, וועלכע זענען אַלע מוראדיק קלוג, האָבן נישט געהאַט קיין צוטריט. פֿאַרשטייט זיך, בין איך זייער דאַנקבאַר פֿאַרן אויסערגעוויינטלעכן חינוך, וואָס כ׳האָב באַקומען אין סאַטמער און בריסק. אָבער ס׳האָט מיר אויסגעזען נישט ריכטיק, אַז בלויז אַ העלפֿט פֿון מײַן משפּחה האָט מען דערלויבט צו באַקומען אַזאַ חינוך.‟

כּ״ץ האָט אויך באַמערקט אַן אומדרך־ארץ פֿאַר פֿרויען אויף אַנדערע אופֿנים. בײַ די חסידים איז דאָ אַ באַקאַנטער מינהג נישט צו עסן די עקן פֿון אַ לאַבן ברויט, צוליב קשה לשכּחה — דעם פֿאָלקס־גלויבן, אַז עס קאָן שאַטן דעם זכּרון. „די גרעסטע מורא איז, אַז דער וואָס עסט דעם עק, קאָן פֿאַרגעסן די גאַנצע תּורה, וואָס ער האָט זיך אויסגעלערנט,‟ האָט כּ״ץ דערקלערט. „מע מעג אָבער יאָ געבן דעם עק צו די פֿרויען און מיידלעך בײַם טיש. מיט אַנדערע ווערטער: די ווײַבער קענען סײַ־ווי נישט קיין תּורה, איז נישט געפֿערלעך אויב עס שאַט זייער זכּרון.‟

צו 29 יאָר, איז כּ״ץ שוין געווען גרייט צו מאַכן די ערשטע טריט אַרויס פֿון דער קהילה. ער האָט פֿאַרלאָזט דעם כּולל, אָבער ווײַטער געלערנט דעם דף־יומי שיעור. נישט־זאָגנדיק קיינעם, אַחוץ זײַן פֿרוי, האָט ער זיך דערווײַל פֿאַרשריבן אין „השער‟ — אַן איין־יאָריקער קורס, וואָס טרענירט פֿעיִקע ייִדישע סטודענטן צו ווערן לערער פֿון לימודי־קודש. „השער‟, וואָס עקזיסטירט שוין נישט מער, איז געווען אַ פּראָגראַם אונטערן „דרישה־אינסטיטוט‟ — אַן אַשנטאַלט אין מאַנהעטן, וואָס לערנט פֿרויען תּנ״ך, גמרא און אַנדערע לימודי־קודש.

„השער‟ האָט אַראַנזשירט, אַז כּ״ץ זאָל ווערן אַ לערער אין „מעינות‟, אַן אָרטאָדאָקסישע מיידל־שול אין טינעק. כּ״ץ האָט זיך דערפֿרייט מיט דער געלעגנהייט, אָבער זיך געהיט, אַז קיינער פֿון די באַטייליקטע אין זײַן דף־יומי־שיעור זאָל זיך נישט דערוויסן וועגן דעם. „עס וואָלט זיי אויפֿגעשוידערט צו הערן, אַז איך לערן אַ קלאַס מיט פֿרויען,‟ האָט ער געזאָגט.

סוף־כּל־סוף, האָט כּ״ץ נישט געזען קיין אויסוועג, און געזאָגט זײַן פֿרוי, אַז ער וויל זיך גטן. זי האָט זיך גענומען שטאַרק צום האַרצן, און געפֿרעגט אַ שאלה בײַם סקאָלינער רבין, אַ פּאָפּולערע פֿיגור אַפֿילו בײַ ייִדן, וואָס זענען נישט קיין סקאָלינער חסידים. דער רבי האָט זי גלײַך געפֿרעגט, צי זי גאָלט זיך אָפּ דעם קאָפּ, צי נישט, האָט זי געענטפֿערט, אַז ניין. האָט ער איר געענטפֿערט: „נו, איז וואָס איז אײַך אַזאַ חידוש?‟

„ווען זי האָט עס מיר דערציילט, בין איך אַרויס פֿון די כּלים,‟ האָט כּ״ץ געזאָגט. „ערשטנס, ווען ער וואָלט מיך געקענט, וואָלט ער אַליין פֿאַרשטאַנען, אַז איר אָפּגאָלן דעם קאָפּ וואָלט געמאַכט די זאַך נאָך ערגער, און צווייטנס, ווי אוממענטשלעך דאָס איז געווען צו באַשולדיקן מײַן פֿרוי אין די צרות פֿון אונדזער צוזאַמענלעבן! האָט זי דען שוין נישט גענוג געליטן?‟

ערשט דעמאָלט האָט כּ״ץ באַשלאָסן, אַז ער מוז אַוועק פֿון דער חסידישער וועלט — אַרויסטרעטן אין דער „וויסטעניש‟, כּדי צו געפֿינען זײַן דרך ווי אַ מאָדערן־פֿרומער ייִד.

הײַנט וווינט ישׂשׂכר כּ״ץ אויף דער „אָפּער וועסט סײַד‟ פֿון מאַנהעטן, אַ געגנט באַפֿעלקערט פֿון ייִדן פֿון אַלע מינים — פֿון פֿרום ביז ריין־סעקולער — און ער פֿילט זיך דאָרט זייער היימיש. ער און זײַן צווייטע פֿרוי, ד״ר שאַראָן פֿלאַטאָ, אַ פּראָפֿעסאָרין פֿון ייִדישע שטודיעס אין ברוקלין־קאָלעדזש, דאַווענען אין עטלעכע מנינים, אַרײַנגערעכנט „דרכי נועם‟, אַ טראַדיציאָנעלע שיל, וואָס דערלויבט די פֿרויען צו העלפֿן אָנפֿירן מיטן דאַווענען. זײערע קינדער — אַבֿי, 7 יאָר אַלט, און גבֿריאל, 5 יאָר אַלט — לערנען זיך אין דער אָנגעזעענער מאָדערן־אָרטאָדאָקסישער טאָגשול, „רמ״ז‟.

און ווי עס זעט אויס, האָט כּצ״ס לאַנגער גײַסטיקער וואַנדערוועג אַפֿילו משפּיע געווען אויף זײַנע קינדער פֿון דער ערשטער חתונה. זײַן עלטסטע טאָכטער, פּעסי (פּעסל־פֿריידע), וואָס איז הײַנט 26 יאָר אַלט, לערנט זיך אויף „מהרת‟ אינעם „דרישה־אינסטיטוט‟; זײַן 24־יאָריקער זון, אַשי (אשר־שמואל) האָט לעצטנס באַקומען די חשובֿע „פֿולברײַט־סטיפּענדיע‟ צו שטודירן נעווראָ־וויסנשאַפֿט אין דײַטשלאַנד, און זײַן מיזינקע, חווהלע (חווה־לאה), וואָס איז 18 יאָר, לערנט זיך אין „בראַווענדער‟, אַ באַרימטער סעמינאַר פֿאַר מיידלעך אין ירושלים.