ייִדן און מקום: אַ נײַער קער אין ייִדישע לימודים

Jews and Space: A New Turn in Jewish Studies

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published September 19, 2014, issue of October 10, 2014.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

אָט װי עס װערט באַשריבן דער װאַרשעװער „מקום‟ אין אַלטער קאַציזנעס ראָמאַן „שטאַרקע און שװאַכע‟: „דער מקום, װי ייִדן רופֿן די אַלטשטאָט, האָט זײַן אײגענעם אָטעם, זײַן אײגענע לופֿט, װאָס זי גיסט זיך נישט צוזאַמען מיט דער לופֿט פֿון גאַנץ װאַרשע. אױך די אײַנװױנער פֿון מקום האָבן אַן אַנדער אױסזען, סײַ די ייִדן, סײַ די קריסטן. פֿאַרװעלקט זענען זײ, די אײַנװױנער פֿון מקום, װי דער שטױב פֿון פֿאַרגאַנגענע דורות װאָלט צו זײ צוגעשטאַנען, זיך אײַנגעפּרעסט אין די פֿאַלדן פֿון זײערע קלײדער, אין די קנײטשן פֿון זײערע פּנימער.‟

ניט װײניקער אינטערעסאַנט איז די עװאָלוציע פֿונעם אימאַזש פֿון גן־עדן אינעם פּאָעטישן גאָרטן אין דער שפּאַנישער העברעיִשער דיכטונג פֿון מיטל־אַלטער. „עס איז פּראַקטיש אוממעגלעך צו טראַכטן װעגן דעם גאָרטן און ניט טראַכטן װעגן גלות‟, זאָגט מאַן. אַזױ אַרום װערן פּאָעזיע און רעליגיע איבערגעפֿלאָכטן אין די ייִדישע השׂגות װעגן רױם און אָרט. און פֿון גן־עדן, גלות און פּאָעטישן גאָרטן גײט די רײד אַריבער אױף ירושלים, װאָס פֿאַרמאָגט אַן אײגענעם סדר פֿון קדושה און װאָכעדיקײט. ירושלים איז דער גײַסטלעכער צענטער פֿונעם הײליקן לאַנד, װאָס איז געװען אַ ייִדישער חלום אין משך פֿון צװײ טױזנט יאָר, און געװאָרן אַ װאָר אינעם 20סטן יאָרהונדערט. און װי עס טרעפֿט זיך כּסדר, האָט זיך די װירקלעכקײט אױסגעלאָזט אַנדערש פֿונעם חלום.

דװקא די מאָדערנע העברעיִשע ליטעראַטור, זאָגט מאַן, האָט געשפּילט די עיקרדיקע ראָלע אינעם אױסשטאַלטיקן דעם ישׂראלדיקן „חוש פֿאַר לאַנדשאַפֿט‟. די שרײַבער האָבן פֿאָרגעשטעלט דאָס לאַנד װי אַ טעקסט; און װען די דאָזיקע אידעאַליזירטע ייִדישע השׂגה פֿון ארץ־ישׂראל האָט זיך צונױפֿגעשטױסן מיט דער ממשותדיקײט פֿונעם לאַנג־יאָריקן אַראַבישן בײַזײַן אין פּאַלעסטינע, האָט די דאָזיקע סתּירה גורם געװען אַ בלוטיקן געראַנגל, װאָס װעט נאָך מסתּמא אָנגיין לאַנגע יאָרן.

די צװײטע העלפֿט פֿונעם בוך איז געװידמעט דער ייִדישקײט אין גלות און איר קיום אין פֿאַרשידענע מינים רױם, אַזעלכע װי די שטאָט, די שטוב, די נאַטור־סבֿיבֿה. די דאָזיקע באַציִונגען זײַנען אױך פֿול מיט אינעװײניקסטע סתּירות. פֿון אײן זײַן, באַרגרײַפֿט מען דעם גלות װי אַ שטראָף, װאָס ייִדן מוזן אױספּרוּוון פֿאַר זײערע חטאָים ביז דער משיח װעט קומען. פֿון דער אַנדערער זײַט, שאַפֿן די ייִדן כּסדר פּאָזיטיװע און פּראָדוקטיװע באַציִונגען מיט זײערע גלות־ערטער און קולטורן. די דאָזיקע סתּירה לאָזט זיך לײזן, האַלט מאַן, אױב מען טראַכט װעגן דעם װי וועגן „תּפֿוצות‟, אַ באַגריף, װאָס טראָגט ניט קײן נעגאַטיװן בײַטעם.

פֿאַרן חורבן איז דער סיכסוך צװישן ציוניסטן און די אָנהענגער פֿון „דאָיִקײט‟ געװען אַן עיקרדיקער ענין אין דער ייִדישער פּאָליטיק. איצט האָט דער דאָזיקער אידעאָלאָגישער קאָנפֿליקט מער ניט קײן אַמאָליקע שאַרפֿקײט. די הײַנטיקע צײַטן האָבן אַרױסגערוקט נײַע מינים שײַכותן צװישן ייִדן און דעם אַרום, װאָס האָבן צו טאָן מיט די דאגות װעגן דער עקאָלאָגיע און אָפּהיטן װעלט־רעסורסן.