דײַטש איז אויך אַ שמעלצטאָפּ

German, Too, is a Fusion Language

פֿון הערשל גלעזער

Published September 21, 2014, issue of October 10, 2014.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

אין אַ שיינעם טאָג איז דער שרײַבער פֿון די שורות געזעסן אין אַ קלאַס אין קאָלאָמביע־אוניווערסיטעט בײַם פּראָפֿ’ מיכל הערצאָג ע”ה. ס’איז געווען די ערשטע טעג פֿונעם קורס „אַרײַנפֿיר אין ייִדישע לימודים“. פֿרעגט פּראָפֿ’ הערצאָג, צי מיר סטודענטן, ווייסן פֿון ייִדישע ווערטער, וואָס שטאַמען פֿון לאַטײַן. „בענטשן“, זאָגט איינער. „לייענען“, זאָגט אַן אַנדערע. כאַפּ איך זיך אַרויס: „שרײַבן“. ענטפֿערט הערצאָג: „נו, ‘שרײַבן’ האָט אפֿשר זײַן אַבֿי־אַבֿות אין לאַטײַן, אָבער איז אַרײַן אין ייִדיש פֿון דײַטש“. איז דאָס וואָרט פֿון אונדזערט וועגן טאַקע אַ דײַטש־שטאַמיקס, אָבער פֿונעם דײַטשישן קוקווינקל — אַ לאַטײַן־שטאַמיקס. שפּעטער האָב איך שוין געלייענט בײַ „דודען‟, אַז די דײַטשן מאַכן דערפֿון נישט קיין סוד.

די מעשׂה איז, אָבער, וואָס אַ סך אַזוינע ווערטער זענען, ווי געזאָגט, פֿאַרמאַסקירט; זיי זענען שוין אַזוי לאַנג אַרײַן אין דײַטש, אַז זיי האָבן שוין אַן אַנדער פּנים. איז ווען משיח וועט קומען, ווייס איך אויף זיכער, אַז נאָכן אָפּפֿאַרטיקן זיך מיט די גרינגע אַרבעטלעך — תּחית־המתים אד”גל — וועט ער זיך נעמען צו מאַמע־לשון, צונויפֿשטעלן אַ רעדאַקציע, וואָס זאָל פֿאַרענדיקן דעם „גרויסן ייִדישן ווערטערבוך‟, און אין איין וועגס זען, מע זאָל אויך אַרויסגעבן אַן עטימאָלאָגיש ווערטערביכל. וועט איר דאָרטן געפֿינען צווישן אַנדערע די ווײַטערדיקע לאַטײַן־אָפּשטאַמיקע ווערטער:

„שרײַבן“ איז אַרײַן אין מאַמע־לשון דורך דײַטש פֿונעם לאַטײַנישן scribere; אַגבֿ, קער זיך ס’ענגלישע write אָן מיט „רײַסן“, וואָס איז אַ מאָל געווען טײַטש „קראַצן, קריצן‟.

„בריוו“ וואַקסט פֿונעם לאַטײַנישן breve „קורץ‟; ס’ענגלישע brief איז אַ מאָל געווען טײַטש „קורצער כּתבֿ‟, נאָר הײַנט ווייסן מיר, אַז די אַזוי גערופֿענע legal briefs זענען גאָר־גאָר לאַנג!

„קורץ“ וואַקסט פֿונעם לאַטײַניש curtus „קורץ‟.

„טינט“ נעמט זיך פֿונעם לאַטײַנישן tingere, tinctum „פֿאַרבן, געפֿאַרבט‟.

„קלערן“, „טראַכטן‟ און „קלאָר“ שטאַמען דורכן דײַטשישן klar פֿונעם לאַטײַנישן clarus „העל‟. געדענקט, אַז אויף ייִדיש איז „קלאָר“ אויך טײַטש „ווײַס‟: אין זײַן „לײַטיש מאַמע־לשון“, ז’ 188, ברענגט מרדכי שעכטער אַ גרויסע צאָל ציטאַטן, ווי, אַ שטייגער, בײַ אַהרן צייטלין: „קלאָר לײַב“ — „ווײַסע הויט‟. פֿאַרשטייט זיך, אַז „קלאָר“ איז אויך טײַטש „מיושבֿ, נישט־משוגע‟, ווי אויך „באַהאַוונט‟ — בײַ שלום־עליכמען געפֿינט מען סײַ „קלאָר ווי אַ ייִד אין אַשרי“, סײַ דאָס קאַטאָוועסדיקע „קלאָר ווי אַ גוי אין אַשרי“.

וועגן די אַלע וויסנשאַפֿטלעכע לײַווערטער פֿון לאַטײַן, וואָס מע געפֿינט זיי איבער גאַנץ אייראָפּע און אויף מאַמע־לשון בתוכם, וועט קומען צו רייד בײַ אַן אַנדער שעת־הכּושר.