אַ ייִדיש פֿאָלק, אָן ייִדישער בילדונג, קאָן ניט עקזיסטירן

Without a Solid Jewish Education, the Jews Can’t Survive

די נאָכמיטאָג־פּראָגראַם פֿאַר די תּלמידים פֿון דער „בן־גמלא האַליוווּד העברעיִשער ‘טשאַרטער’־שול‟
Uriel Heilman/JTA
די נאָכמיטאָג־פּראָגראַם פֿאַר די תּלמידים פֿון דער „בן־גמלא האַליוווּד העברעיִשער ‘טשאַרטער’־שול‟

פֿון ד״ר שלמה גאָלדמאַן

Published September 23, 2014, issue of October 10, 2014.

(אױפֿן שװעל פֿון תשע״ה)

אין מײַן טעקע געפֿינט זיך אַן אַרטיקל פֿון ב. צ. גאָלדמאַן ז”ל, דער באַװוּסטער קאָלומניסט פֿון „טאָג‟, פֿון איבער פֿערציק יאָר צוריק, מיט דעם קעפּל, װאָס איך באַניץ זיך פֿאַר די קומענדיקע שורות. דאָרט האָט ער געשריבן װעגן די „נטורי־קרתּא‟ װאָס אין פֿאַרגלײַך צו אונדזערע חרדים פֿון הײַנט, זײַנען זײ געװען ליבעראַל. „מיט װאָס אַנדערש?‟ — װיל דער מחבר באַהאַנדלען אַ רײ אַקטועלע פּראָבלעמען, װאָס דאַרפֿן זײַן אױף אונדזער סדר־היום.

מיר זײַנען איצט אין חודש אלול, װען מען בלאָזט שופֿר יעדן פֿרימאָרגן, װען די „פֿיש הײבן אָן צו ציטערן אין װאַסער‟, און ייִדן גרײטן זיך צום יום־הדין, איז איבעריק צו באַטאָנען װי אונדזער ייִדישע װעלט האָט זיך געענדערט. אין אלול 1939, מיט 75 יאָר צוריק (גענױ, פֿרײַטיק דעם 1טן סעפּטעמבער) איז אױסגעבראָכן די צװײטע װעלט־מלחמה מיט היטלערס אינװאַזיע אױף פּױלן — דער אָנהײב פֿון דעם גרעסטן חורבן אין אונדזער געשיכטע, װאָס װעט אױף אײביק פֿאַרבלײַבן אין אונדזער זכּרון װי די „שואה‟. אומאָפּהענגיק פֿון געװיסע דענקער און װאָרטזאָגער, װעט דער חורבן פֿאַרבלײַבן װי אַ װענדפּונקט אױף דורות, װאָס װעט געשטאַלטיקן אונדזער ייִדישן נאַציאָנאַלן באַװוּסטזײַן, און װי אַ מורה־דרך אין דער פֿאָרמירונג פֿון ייִדישער אידענטיטעט.

75 יאָר נאָכן פֿאַרמאַכן די שארית־הפּליטה־לאַגערן, צװײ יאָר נאָכן אױפֿקום פֿון מדינת־ישׂראל הײבט זיך אָן אַ נסימדיקע תּקופֿה פֿון תּחית־האומה — אַ רענעסאַנס, װאָס האָט נישט קײן פֿאַרגלײַך אין דער געשיכטע פֿון פֿעלקער און אונדזער געשיכטע בפֿרט. דער לאָזונג „קײן מאָל ניט װידער‟ (Never again), װי אױך דער ישׂראלדיקער לאָזונג „אין ברירה — אַנחנו פּה‟ (ניטאָ קײן ברירה — מיר זײַנען דאָ), כאַראַקטעריזירן דעם נײַעם דור ייִדן איבער דער װעלט. װאָס ייִדן האָבן נישט באַװיזן פֿאַר דער מלחמה האָבן זײ באַװיזן אין קאַמף פֿאַר מדינת־ישׂראל, און אין דער אױסלײזונג פֿון סאָװעטישן ייִדנטום. גלײַכצײַטיק איז אָפּגעשלאָסן געװאָרן די „גאָלדענע תּקופֿה‟, די הערלעכסטע עפּאָכע פֿון דער מיזרח־אײראָפּעיִשער ייִדישער ציװיליזאַציע, דער נערװן־צענטער פֿון ייִדישן פֿאָלק. דער שרײַבער פֿון די שורות פֿילט זיך שולדיק פֿון מאַכן אַ סך־הכּל פֿון דער תּקופֿה מיט עטלעכע זאַצן. דאָס איז בפֿירוש נישט זײַן כּװנה. אין די ראַמען פֿון דעם אַרטיקל איז ער ניט ביכולת דאָס צו טאָן.

„ובֿא השמש וזרח השמש‟ — די זון איז אונטערגעגאַנגען, און די זון האָט אױפֿגעשײַנט. צװײ צענטערס פֿון ייִדישן אױפֿלעב און שעפֿערישקײט — ישׂראל און אַמעריקע — נסים־ונפֿלאָות — זײַנען דערשינען אױף דער מאַפּע. ישׂראל צײלט איצט אַכט מיליאָן ייִדן, די מערהײט פֿון ייִדישן פֿאָלקס־ירבו.

גלײַכצײַטיק האָט זיך געענדערט די געאָ־פּאָליטישע לאַגע. ייִדן זײַנען איצט, װי געזאָגט, קאָנצענטרירט אין צװײ צענטערס. אמת, די ייִדן לעבן אין אַ סך אַנדערע לענדער, אָבער דאָס זײַנען ניט קיין צענטערס פֿון ייִדישער שעפֿערישקײט. נאָך אַ װיכטיקער פֿאַקטאָר מוז מען געדענקען; די ייִדן לעבן איצט אין פֿרײַע לענדער, זײ זײַנען בירגער און נישט געצװוּנגען צו זײַן ייִדן. יעדער אײנער פֿון זײ איז אַ ייִד און באַצײכנט זײַן ייִדישקײט װי ער װיל און פֿאַרשטײט.

אין אַ פֿרײַער געזעלשאַפֿט איז די געפֿאַר פֿון אַסימילאַציע גרױס. זי װאַקסט געפֿערלעך. מיר האָבן פֿאַרלױרן, װי עס האָט אונטערגעשטראָכן ליִאָן װיזעלטיער, אײנער פֿון אונדזערע גרעסטע אינטעלעקטואַלן, אונדזער אײגן לשון, דאָס ערשטע מאָל אין אונדזער געשיכטע. העברעיִש האָט ניט פֿאַרביטן — ניט געװאָרן דער ממלא־מקום פֿון דער רײַכער ייִדישער װעלטשפּראַך. די אָפּפֿרעמדונג פֿון די יונגע דורות פֿון אונדזער קולטור־ירושה איז אַ גרױסע סכּנה.

מיר שטײען איצט פּנים־אל־פּנים אין קאַמף אױף צװײ פֿראָנטן: ישׂראל קעמפֿט פֿאַר איר פּאָליטישער עקזיסטענץ, אַרומגערינגלט פֿון אַ פֿאַנאַטישער מוסולמענישער שׂינאה, װאָס זוכט איר אומקום. די געפֿאַר, װאָס דראָט די ייִדישע תּפֿוצות, קאָן נאָר אַגרעסיווער װערן, אױב די ייִדישע אָרגאַניזירטע קערפּערשאַפֿטן מיט די שול־פֿאַרבאַנדן בראָש װעלן נישט אײַנזען, אַז די „מיטגלידערשאַפֿט‟ און „געלט־זאַמלונגען‟ װעלן נישט פֿאַרזיכערן אונדזער צוקונפֿט. ייִדישע דערציִונג אױף אַלע געביטן און פֿאַר אַלע שיכטן מוזן װערן די הױפּט־אינסטרומענטן פֿון פֿאַרשפּרײטן ייִדישקײט אין ברײטסטן זין פֿון װאָרט. ייִדישע טאָגשולן, זומער־קעמפּס און פּראָגראַמען פֿאַר ייִדישע סטודענטן אין די אוניװערסיטעטן מוזן באַקומען געהעריקע פֿינאַנציעלע הילף. אַ פֿאַמיליע מיט צװײ־דרײַ קינדער קאָן בשום־אופֿן נישט פֿאַרזיכערן זײער חינוך אין אַ טאָגשול. אַװוּ זײַנען די ציוניסטישע באַװעגונגען פֿון אַמאָל? װער זײַנען איצט די װאָרטזאָגער?

די מסקנות פֿון דעם לעצטן אױספֿרעג (census), די ייִדישע פֿאָלקס־צײלונג באַװײַזט, אַז אין 1950 זײַנען ייִדן געװען 3 פּראָצענט פֿון דעם אַמעריקאַנער פֿאָלק: אין 1980 — 2.4 פּראָצענט, און נאָר 2 פּראָצענט — אין 2010. אין 2050 װעלן מיר זײַן בלױז אַ בראָכטײל פֿון דער באַפֿעלקערונג. דאָס זעלבע װעט געשען מיט די ייִדן אין ענגלאַנד, שוין אָפּגערעדט פֿון אַנדערע לענדער. די צענטראַלקײט פֿון מדינת־ישׂראל װי אַ גאַראַנטיע פֿאַר אונדזער עקזיסטענץ איז אַבסאָלוט.

חײם גראַדע האָט אַ ליד „אַ תּורה אָן ייִדן‟. דאָס האָט ער געטענהט נאָכן חורבן. ס‘איז אָבער קײן ספֿק ניט, אַז „ייִדן אָן תּורה‟ איז אוממעגלעך. ייִדן אָן ייִדישקײט אין ברײטסטן זין פֿון װאָרט קאָנען ניט עקזיסטירן. די אַחריות פֿון אונדזער דור איז ממשיך צו זײַן די „מורשת האָבֿות‟. דער אינסטרומענט: צוריק אין חדר, װי ח.־נ. ביאַליק האָט געזאָגט.

אױפֿן שװעל פֿון דעם נײַעם יאָר תשע”ה לאָמיר זיך אונטערגאַרטלען און פֿאַרזיכערן אונדזער המשך וקיום. לשנה־טובֿה אונדזערע ייִדן באשר הם שם.