ימים־נוראימדיקע אוצרות אויף ייִדיש

High Holiday Treasures in Yiddish

Isidor Kaufmann

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

Published October 02, 2014, issue of October 24, 2014.

(די 3 טע זײַט פֿון 4)

מיר האָבן אַ רײַכע רבנישע ליטעראַטור, און נאָר איין גליקל האַמיל (1647־1724), וועלכע האָט אָנגעשריבן זיבן ביכעלעך מיט זכרונות, טאַקע אויף ייִדיש פֿאַר אירע קינדער, זיי זאָלן וויסן פֿון וואַנען זיי שטאַמען. זי האָט זיי דערציילט, וואָס ייִדן האָבן דעמאָלט איבערגעלעבט, און ווער זייער מאַמע איז געווען, זיי זאָלן וויסן, אַז גליקל איז געווען אַן אשת־חיל, אָנגעפּיקעוועט מיט תּורה און חכמה, געפֿירט אַ ייִדיש הויז, און דערצויגן צען קינדער אויף תּורה ועבֿודת־הבורא.

אין אירע זכרונות רירט זי אָן היסטאָרישע געשעענישן, ווי כמעלניצקיס אָנפֿאַל אויף ייִדן; די וואַקכאַנאַליע פֿון שבתי־צבֿי, דעם פֿאַלשן משיח, וועלכער האָט אָנגעמאַכט אַן איבערקערעניש אין די לעבנס פֿון אַ סך אומשולדיקע ייִדן, אַרײַנגערעכנט גליקלס שווער און שוויגער.

קודם־כּל, איז גליקל געווען אַ מלומדת, זיך אויסגעקענט אויף תּורה, און אין די אַגודות און משלים פֿון דער גמרא. דערציילט זי וועגן „גירוש האַמבורג אין 1648‟: זיי האָבן זיך געמוזט איבערציִען קיין אַלטונאַ, וואָס ס׳האָט פֿאַרמאָגט אַ קעניג פֿון דענמאַרק. ער האָט די ייִדן געשיצט. ווען די גזירה איז אָפּגערופֿן געוואָרן, איז גליקלס משפּחה צוריק אַריבער וווינען קיין האַמבורג.

האָט אין איר צײַט פּאַסירט דאָס פֿאָלגנדיקע געשעעניש: די ווילנער ייִדן זײַנען געקומען קיין האַמבורג, און מיטגעבראַכט מיט זיך אַן אָנשטעקנדיקע קראַנקייט — די שוואַרצע מגפֿה (the black plague). זי דערציילט:

„אין יענע יאָרן זײַנען נישט געווען קיין שפּיטעלער, זײַנען בײַ אונדז, אויפֿן בוידעם, געלעגן אַ צען קראַנקע, וואָס מײַן פֿאָטער האָט זיי אַלע אויסגעהאַלטן. אייניקע זײַנען געזונט געוואָרן, און אַנדערע זײַנען געשטאָרבן. איך און מײַן שוועסטער עלקעלע זײַנען דעמאָלט אויך געלעגן קראַנק. מײַן פֿרומע באָבע איז אַרומגעגאַנגען פֿון בעט צו בעט און צוגעזען, אַז קיינעם זאָל גאָרנישט פֿעלן. צום סוף, איז זי אַליין אויך קראַנק געוואָרן און געשטאָרבן. זי איז אַלט געווען דעמאָלט פֿיר און זיבעציק יאָר.‟

פֿאַרוואָס האָב איך דווקא אַרײַנגעקוקט אין גליקל האַמילס זכרונות, בכדאי זי אויך דערמאָנען לכּבֿוד די יומים־נוראים? בלויז אויף צו באַווײַזן, אַז נישט נאָר אונדזערע רבנים און רבים־נבֿונים האָבן געהאַט די שליטה איבערן פֿאָלק, נאָר מיר האָבן אויך פֿאַרמאָגט פֿרויען, נבֿוניתטעס, וואָס ווערן פֿאַרשוויגן אונטערן גרויסן פֿאַרטעך פֿון לומדות און חכמה פֿון די רבנים.

אין אַמעריקע זײַנען מיר געווען געבענטשט מיט אַ שלל ייִדישע שרײַבער און פּאָעטן, וואָס האָבן געשריבן אויף אונדזער ייִדישער שפּראַך, וואָס איז פֿאַריתומט געוואָרן דאָ, צווישן די „יודאַיִסטישע‟ ייִדן. זיי האָבן אַפֿילו נישט געירשנט דאָס ייִדישע האַרץ פֿון די רביים און רבנים, שוין אָפּגערעדט פֿון ייִדישע פּאָעטן, וועלכע האָבן געמאָלט ייִדישע בילדער פֿון אַ ייִדישער וועלט אויף ייִדיש.