װילנע, ירושלים ד׳רוסלאַנד

Vilna, the Jerusalem of Russia

דר׳ יעקבֿ װיגאָדסקי
דר׳ יעקבֿ װיגאָדסקי

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published October 09, 2014, issue of November 07, 2014.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

נאָך די רוסן איז געקומען די דײַטשישע אַרמײ בעת דער ערשטער װעלט־מלחמה. דערנאָך, אױף אַ קורצער צײַט, איז די שטאָט געוואָרן אַ טייל פֿון דער ליטװישער רעפּובליק, און אין גיכן אַריבער צו פּױלן. אין משך פֿון פֿינף יאָר, 1922-1927, איז װיגאָדסקי געװען אַ דעפּוטאַט אינעם פּױלישן סײם (פּאַרלאַמענט). װען װילנע איז אָקופּירט געװאָרן דורך סאָװעטן־פֿאַרבאַנד אין 1940, האָט ער געפּועלט בײַ דער נײַער מאַכט, מען זאָל ניט פֿאַרמאַכן די ייִדישע און העברעיִשע שולן. ער איז אומגעקומען על־קידוש־השם אין דער תּפֿיסה אינעם עלטער פֿון 85 יאָר, גלײַך נאָך דער נאַציסטישער אָקופּאַציע, װען ער האָט פּראָטעסטירט קעגן די דײַטשישע רדיפֿות.

װיגאָדסקי האָט אָנגעשריבן דרײַ ביכער זכרונות אױף ייִדיש, ער האָט זיך אַקטיװ באַטײליקט אין דער פּױלישער פּאָליטיק אױף פּױליש, געהאַנדלט מיט די דײַטשן אױף דײַטש, און דערבײַ איז ער פֿאַרבליבן אַ מענטש פֿון דער רוסישער קולטור. ער איז אַרײַן אין דער רוסישער ליטעראַטור אונטער דעם נאָמען יעקבֿ יאַנאָװסקי, װי דער העלד פֿונעם אױטאָביאָגראַפֿישן ראָמאַן „דער װעג גײט אין דער װײַט אַרײַן‟ (1956-1961) פֿון זײַן טאָכטער אַלכּסנדרה ברושטײן.

ברושטײן (1884-1968) האָט געהערט צו דעם צװײטן דור פֿון װילנער רוסיש־רעדנדיקן ייִדישן מיטלשטאַנד. זי האָט זיך געלערנט אין דער בעסטער רוסישער שול פֿאַר מײדלעך און דערנאָך אױף די העכסטע קורסן פֿאַר פֿרױען אין פּעטערבורג. נאָך דער רעװאָלוציע איז זי פֿאַרטאָן געװאָרן אין דער סאָװעטישער שול־ און טעאַטער־אַרבעט. ערשט נאָך סטאַלינס טױט האָט זי געקאָנט פֿאַרעפֿנטלעכן איר אױטאָביאָגראַפֿישע טרילאָגיע, װאָס עד־היום בלײַבט פּאָפּולער בײַם רוסיש־לייענענדיקן לײענער.

ווי אַ סאָוועטישע שרײַבערין, האָט ברושטײן זיך געמוזט צופּאַסן צו דער אידעאָלאָגישער צענזור. זי האָט געשילדערט איר טאַטן װי אַ ברײטהאַרציקער מענטש מיט אַ סאָציאַליסטישן װעלטבאַנעם, װאָס איז תּמיד גרײט געווען צו העלפֿן אָרעמע לײַט. זײַן ייִדישע טעטיקײט, און בפֿרט זײַנע ציוניסטישע אַקטיװיטעטן, װערן דאָ כּמעט װי ניט דערמאָנט, כאָטש אַן אױפֿמערקזאַמער לײענער װעט געפֿינען דאָ און דאָרטן געהעריקע רמזים.

הײַנט לעבט די אַמאָליקע ייִדישע װילנע װײַטער אין דער רוסישער ליטעראַטור אין די ראָמאַנען פֿון גריגאָרי קאַנאָװיטש. זײַן שעפֿערישער כּוח־הדמיון האָט באַלעבט די שטאָטישע לאַנדשאַפֿט מיט ייִדישע געשטאַלטן פֿון די אַמאָליקע צײַטן. פֿון לעװאַנדאַ ביז קאַנאָװיטש, האָט די ייִדישע װילנע אַ לאַנג לעבן אין דער רוסישער ליטעראַטור.