פּובליציסטיק, ייִדיש־וועלט

אַ לויב דעם לאָדזשער ייִדיש

In Praise of the Lodz Yiddish Dialect

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

איך געדענק, ווען מיר זײַנען ערשט אָנגעקומען אינעם „גאָלדענעם לאַנד‟, אין יאָר 1950, און זיך אַרײַנגעצויגן אין דער נײַער דירה, ווי איך בין געזעסן אויף דער פֿענצטער־לײַסט און באַוויינט דעם גורל פֿון יעדן רוסישן וואָרט, וואָס איך גיי דאָ פֿאַרגעסן; און כאָטש איך אַליין בין געבוירן געוואָרן ערגעץ ווײַט אין אַ סיבירער פֿאַרשיקונג, און ייִדיש איז ערשט געוואָרן מײַן אײגנטום נאָך דער מלחמה, האָט דאָס לאָדזשער לשון זיך שוין צו מיר גענומען שאַרן, ווען איך בין נאָך געלעגן אין די וויקעלעך.

הײַנט זיץ איך נישט מער אויף דער לײַסט פֿון מײַן פֿענצטער, נאָך אַלעמען געפֿין איך זיך אויפֿן עלפֿטן שטאָק, אָבער דער זעלבער געדאַנק איז מיך לעצטנס באַפֿאַלן: איך פֿאַרגעס טײַערע ייִדישע ווערטער, מײַן מאַמעס לאָדזשער לשון, מײַן טאַטנס ליטעראַרישע שפּראַך, און איך פֿאַרגיס ביטערע טרערן.

איך האַלט אין איין קריגן בליץ־בריוועלעך פֿון מענטשן, וואָס ווילן וויסן, פֿאַר וואָס זיי געפֿינען נישט די ייִדישע ווערטער, וועלכע זיי טרעפֿן אין אַ ייִדיש בוך אָדער אין מײַנס אַן אַרטיקעלע. זיי זוכן סײַ אין האַרקאַוויס און סײַ אין אוריאל ווײַנרײַכס ייִדישע ווערטער־ביכער, אָבער, הילד איננו. יענער באַגאַזש ייִדישע ווערטער זײַנען געווען און פֿאַרבליבן פֿרעמד פֿאַרן הײַנטיקן עולם ייִדיש לייענער. פֿאַרשטייט זיך, אַז דער פֿאַרצײַטיקער דור ייִדן, וואָס זײַנען אָנגעקומען סוף 19טן י”ה קיין „עליס־אײַלענד‟, האָבן נישט באַנומען, אַז נישט נאָר זיי צעשיידן זיך מיטן שטעטל, צוזאַמען מיט זייער אייגן פֿול־בלוטיק לשון; זיי מאַכן בלוט־אָרעם און אַנעמיש די צונג פֿון זייערע אייגענע קינדס־קינדער אויף דורות אַרויס.

אָט די אַמעריקאַנער קינדס־קינדער זײַנען שוין הײַנט פֿאַרבליבן עובֿר־זאָטל מיט אַ גרינעם שׂכל, דער עיקר, זײַנען זיי פֿאַרבליבן פֿרעמדע פֿאַר זיך און פֿאַר די אייגענע אייניקלעך, און קינדס־קינדער; זיי פֿאַרמאָגן נישט קיין געמיינזאַם לשון. טרײסט איך זיך מיט מײַן מאַמעס לאָדזשער ייִדיש, כּל־זמן די שפּראַך איז מיר נאָענט צום האַרצן, און כּל־זמן זי זינגט אין מיר מיט אַ ייִדישן ניגון, באַנוץ איך זיך מיט מײַן לאָדזשער מחיהדיק לשון, וואָס איך מײַד נישט אויס אין מײַנע אַרטיקעלעך פֿאַרן „פֿאָרווערטס‟ אויף ווי ווײַט מעגלעך.

עס געדענקט זיך מיר, אַז מײַן מאַמע האָט זיך קיין מאָל נישט באַנוצט מיטן וואָרט „ברונעטקע‟; אַנשטאָט דעם, האָט זי יענע באַצייכנט ווי אַ „שאַטענקע‟. אַ בלאָנדינקע איז בײַ איר געווען אַ „געלע‟; אַ „קענדזשע־קאָפּ‟ איז געווען אַ קאָפּ מיט געקרויזלטע האָר, אַ קאָפּ פֿול מיט לעקעלעך.

אויף דער עלטער, ווען בײַ דער מאַמען האָבן די האָר גענומען ווערן שיטערער, פֿלעגט זי נישט אויפֿהערן זיך קלאָגן, אַז אַמאָל, אַמאָל האָט זי פֿאַרמאָגט אַ קענדזשע־קאָפּ, און די יונגעלײַטלעך האָבן קראַפּירט נאָך איר. און אַז יענע האָט פֿאַרמאָגט אויסגעצויגענע האָר ווי די ברעטער, ווי די הײַנטיקע מאָדע פֿאָדערט, פֿלעגט זי צורעדן די פּלוניתטע זי זאָל מאַכן אַן „אַנדאָליאַציע‟ בײַ אַ פֿריזיער, און לאָזן זיך מאַכן קינסטלעכע לאָקן. זי פֿלעגט מיך טאָרען: „דײַנע חבֿרטורנס פֿאַרגינען דיר נישט דײַן קענדזשע־קאָפּ, זיי ציטערן, דו וועסט נאָך בײַ זיי אויסכאַפּן דעם חתן.‟

אַ חוץ די אַלע זיבן זאַכן, קען זיך קיין שום שפּראַך אויף דער וועלט נישט פֿאַרמעסטן מיט אונדזערע צענדליקער דיאַלעקטן, וואָס אַ יעדעס שטעטעלע און ייִשוב האָט פֿאַרמאָגט און זיך צוגעאייגנט. איך האָב דורך די יאָרן געזאַמלט ייִדישע ווערטער און ווערטלעך ווי מען זאַמלט טײַערע בראַנזאָלעטקעס און נישט אויפֿגעהערט באַוווּנדערן, ווי אַ יעדעס ווערטעלע באַזונדער, פֿלעגט אויפֿלויכטן אין מיר ווי בריליאַנטלעך.

צוריק צו מײַן מאַמען:

אַ „פּוצעפֿליאַק‟ איז בײַ מײַן מאַמען געווען אַ פֿרוי, וואָס איז געווען אויסגעלאַסן; אַ מאַן איז געווען אַ „גרוביאַן‟ אַפֿילו אַ „בלאַטער‟ פֿון דער אונטערוועלט. אַ „פֿליאָנדרע‟ ווידער, מסתּמט קומט עס פֿונעם „פֿלאַונדער‟ — פֿיש, וואָס דרייט אַזוי קאָקעטיש מיטן עקל, האָט די מאַמע גערופֿן אַן אויסגעלאַסן מיידל.

זי פֿלעגט מיך תּמיד וואָרענען: „האָסט כאָטש געהערט, וואָס מען זאָגט אויף דײַן טײַערער חבֿרטורן? מ’זאָגט, אַז די מויד איז אַן אמתע פֿליאָנדרע. טשעפּע זיך אָפּ פֿון איר, לאָז זי לויפֿן מיט אַ טיר ווײַטער, אַנישט וועט מען מיינען, אַז דו ביסט אויך אַ פֿליאָנדרע.‟

כ’האָב נישט איין מאָל דערמאָנט אַזאַ טײַער ווערטל ווי: „שפּינגע־דע־גינגע‟. אַ זאַך, וואָס האַלט זיך בײַם צעפֿאַלן. דערמיט קען מען באַצייכענען אַ זאַך, אַ געשעפֿט, אַ מלבוש אָדער אַ מענטש. די מאַמע פֿלעגט זיך באַוויינען, זעענדיק ווי איך בלי און אַנטוויקל זיך ווי אַ דערוואַקסן מיידל, פֿלעגט זי באַדויערן זיך אַליין:

„ני יאָ! דאָ אין אַמעריקע איז שוין דײַן מאַמע איבעריק, ס’איז עק וועלט, דײַנע חבֿרטורנס זײַנען שוין מער שמעלקעס בײַ דיר ווי די מאַמע. ווי גייט מען דאָס אַוועק און מ’קויפֿט זיך אײַן אַליין אַ זיבן־דאָלערדיק קליידל אָן דער מאַמעס וויסן? איז דען אַ וווּנדער, אַז דו האָסט זיך אײַנגעהאַנדלט די שפּינגע־דע־גינגע, וואָס וועט בײַ דיר האַלטן פֿון אסתר־תּענית ביז פּורים.‟

וואָס די מאַמע מײַנע האָט נישט געוווסט איז געווען, אַז איך האָב געלאָזט מײַן חבֿרטע פֿייגעלע באַנײַען מײַן בלוי קליידל. ווי אַזוי, ווילט איר וויסן? וועל איך אײַך זאָגן. איין זונטיק האָבן מיר זיך באַשטעלט צו גיין טאַנצן אין „דיפּלאָמאַט‟־האָטעל אין מאַנהערן, וווּ יונגעלײַט און מיידלעך, אונדזער סגאַל פֿלעגן זיך טרעפֿן. אָבער פֿייגעלע האָט, נעבעך, נישט געהאַט קיין נײַ קליידל ווי איך. בין איך געפֿאַלן אויף אַ פּלאַן. איך האָב געהייסן פֿייגעלען וואַרטן אונטער מײַן פֿענצטער אין גאַס, אײַנגעוויקלט דאָס נײַע קליידל אין אַ ברוין זעקעלע און עס אַרונדערגעשלײַדערט, וווּ פֿייגעלע איז געשטאַנען. איך האָב איר געהייסן אַרײַנקומען אין הויז און נישט אין שטוב, דאָרט אונטער די טרעפּ וועט זי קענען אויסטאָן איר אַלט קליידל און עס אַרײַנלייגן אין אונדזער פּאָסט־קעסטל, וווּ איך האָב געלאָזט דאָס טירל אָפֿן. און אַזוי האָט זי געטאָן.

פֿאַרשטייט זיך, אַז די מאַמע האָט גאָרנישט חושד געווען און מיר ביידע זײַנען אַוועק טאַנצן. באַגעגענען מיר דאָרט אַ פּאָר באַקאַנטע בחורים, פֿלירטעווען און טאַנצן אויף וואָס די וועלט שטייט. ווען די טענץ האָבן זיך געענדיקט, האָט מען זיך געזעצט אַרום אַ טישל, וווּ עס האָט געברענט אַ קליין ליכטל אויף אַטמאָספֿערע.

אין דעם האָט זיך באַוויזן אַ פֿאָטאָגראַפֿיסט און גענומען בילדער פֿון אונדז, אַ מחיה. נאָך די טענץ האָבן די בחורים אונדז באַגלייט אַהיים, איך האָב זיך אַרײַנגעשלײַכט אין הויז, טאַטע־מאַמע זײַנען שוין געשלאָפֿן, צוריקגעהאָנגען דאָס נײַע קליידל און שאַ־שטיל, ס’איז אַלץ אַדורך בשלום. מיט אַ וואָך שפּעטער זײַנען אָנגעקומען די פֿאָטאָגראַפֿיעס, און ווי נאָר די מאַמע האָט זיי דערזען, איז איר פֿינצטער געוואָרן אין די אויגן:

„וואָס טוט פֿייגעלע אין דײַן נײַ קליידל, וואָס דו האָסט נאָך נישט באַנײַט?‟

איך האָב אַ קוק געטאָן אויף דער פֿאָטאָגראַפֿיע, ווי שיין מיר זײַנען דאָס אַרויסגעקומען, אָבער וויי און ווינד איז מיר, די מאַמע איז געווען גערעכט, זי האָט מיט יאָרן שפּעטער מיך דערמאָנט, ווי מ’קען זיך אויף מיר נישט פֿאַרלאָזן….

מײַן מאַמע פֿלעגט זיך שטענדיק אָפּהאַלטן פֿון פֿאַרבעטן געסט. שטעלן זיך קאָכן איז בײַ איר געווען די גרעסטע אָפּקומעניש. אַז ס’האָבן זיך שוין יאָ איין מאָל אין אַ יובֿל באַוויזן געסט, פֿלעגט זי זיך נעבעך אַרומטראָגן איבער די צימערן ווי אַ זאַווערוכע, פֿאַרשמײַעט און פֿאַרשמוידעט:

„געוואַלד געשריגן‟ — פֿלעג זי זיך אָפּשטעלן אויף אַ רגע מיט דער נאַסער שטשערקע אין האַנט, אַ וויש טאָן דעם שווײס פֿון ברעם, און קלאָגן:

„דער גראָבער דוּווטשע איז אַ געפֿערלעכער אָכליאַפּ, ער האָט דאָך אַ קישקע אָן אַ דנאָ, אפֿשר לויפֿסטו אַראָפּ, מירעשי, אין בעקערײַ און קויפֿסט אײַן אַ קליין טאָרטל. איך ווייס ווי ס’מאַכט זיך, אַז ס’וועט אויספֿעלן דער פֿרעס, לאָמיך אים כאָטש פֿאַרשטאָפּן ס’מויל מיטן געבעקס.‟

ווען איך הער ווי די אַמעריקאַנער ייִדן קענען זיך נישט ספּראַווען מיט מאַמע־לשון, און זאָגן: „איך האָב אַ קאָלד וועל איך דיך נישט זען בײַם אוילי־בויד ספּעשל. טייק קעיר און סאַו־לאָנג.‟ — דעמאָלט ווערט מיר סמוטנע אויפֿן האַרצן, שאָקל איך צו מיטן קאָפּ און טראַכט: וווּ זײַנען אַהינגעקומען אונדזערע שפּראַך־מבֿינים? יענע, וואָס האָבן געוווּסט, אַז ווערטער האָבן אַ תּיקון?

איך פֿלעג פֿירן אַ טעגלעכן ווערטער־אויסטויש מיט מײַן מאַמען, און מיט דער צײַט אָנגעוווירן דעם קאַמף, זי איז געווען שטאַרקער פֿון מיר. דערפֿאַר אָבער רעדט זי פֿון מיר אַרויס.

יעדעס מאָל, וואָס איך קוק אַרײַן אין שפּיגל, דערזע איך מײַן מאַמען אין זיך. זעט אויס, אַז איך בין אין איר געראָטן בלויז בצורת־געשטאַלט ווי איין מאַמע וואָלט אונדז געהאַט. יעדעס מאָל, ווען איך עפֿן דאָס מויל, הער איך מײַן מאַמען, און וואָס מער איך האָב געוואָלט זײַן אַנדערש פֿון איר, אַלץ מער האָט זי זיך אײַנגעגלידערט אין מיר מיט איר לשון, מיט איר כּוח־הדמיון, מיט איר דרייסטקייט און שוואַכקייט, מיט איר ירושה פֿון איר מחיהדיקן לאָדזשער ייִדיש.