פּובליציסטיק

צי קען דאָס עופֿעלע ייִדיש?

So Does the Baby Understand Yiddish?

פֿון עמיל קאַלין

ער איז דאָ, אונדזער זון — הייסט עס, אַז ער פֿאַרזיכערט כּסדר טאַטעניו-מאַמעניו זיי זאָלן, חלילה, נישט פֿאַרגעסן אין זײַן עקזיסטענץ: ער שלאָפֿט אײַן אויף אַ שטיקל צײַט, דערנאָך כאַפּט ער זיך אויף מיט אַ געוויין. דעקאַרט, דער גרויסער פֿראַנצויזישער פֿילאָסאָף, וואָלט מסתּמא באַשריבן דעם קינדס שיטה אַזוי: „איך וויין, הייסט עס, אַז איך בין דאָ!‟.

דאָס געוויין הייבט זיך אָן שטיל, מיט אַ דינעם, עטוואָס הייזעריקן מיאַוקען פֿון אַ קעצעלע, וואָס צעוואַקסט זיך גיך אין אַ גרויסן יאָמער, אַן אָנגייענדיקן אַלאַרעם. עס איז עק־וועלט: די ליפּן ציטערן, דאָס פּנים איז רויט און צעקנייטשט, די הענט זוכן האַסטיק עפּעס אין דער לופֿטן — אַ רעטונגס-שטרוי. לויפֿן זיך באַלד צונויף טאַטעניו-מאַמעניו צו זען, וואָס פֿאַר אַן אָנשיקעניש האָט זיך צוגעטשעפּעט צו זייער בכור.

אַצינד שלאָפֿט ער, אונדזער תּכשיט, און דער פֿרישער טאַטעניו ניצט אויס דעם שטילן צײַט-אָפּשניט צו פֿאַסטריגעווען אַ יִידישע דערציילונג. און בשעתן שרײַבן פֿאַלט אײַן דעם טאַטעשי, אַז זײַן בכור רעדט, אַזוי צו זאָגן, יִידיש, נאָך פֿון דער מאַמעס בויך, און זאַפּט עס אײַן מיט דער מאַמעס מילך.

פֿון וואַנען ווייסט עס דער טאַטעשי? די מאַמעשי האָט אים געגעבן צו פֿאַרשטיין, אַז דאָס פּיצעלע אין טראַכט האָט שוין געהאַט אַ גאָר נישקשהדיק געהער. ער קען דערקענען די קולות פֿון זײַנע עלטערן און אויכעט זייער שפּראַך; אַז מע רעדט ייִדיש הערט ער זיך אײַן, פּרוּווט דערגיין, וואָס מע וויל פֿון זײַן לעבן האָבן.

אַנדערע לשונות? אַ זשום? ענגליש? אַ סקריפּ? העברעיש? יִידיש? אָט, אַזוי רעדט מען צו אים! איצט, ווען ער איז שוין פֿון דער זײַט, האָט ער שוין וואָס צו הערן.

גלײַך נאָכן געבוירן ווערן, נאָך דעם וואָס מע האָט דאָס קינד אָפּגעווישט, אײַנגעוויקלט אין אַ האַנטעך און אַ קליינטשיקן פּלעד, געלייגט אים אויף די הענט פֿון דעם פּריטשמעליעטן טאַטן, האָט דער טאַטע גענומען רעדן צו אים: „זיסעניו, מיר האָבן געוואַרט אויף דיר נײַן חדשים, און ביסט טאַקע געקומען צו אונדז!‟

אַזוי זאָל דעם טאַטעניו גוט זײַן, ווי דאָס פּיצעלע האָט אים געגעבן אַ קוק גלײַך אין די אויגן. דאָס האַרץ איז געוואַקסן בײַם טאַטן, און ער האָט געגלעט די דינע הערעלעך אויפֿן קעפּעלע פֿון זײַן קינד: „קענסט יִידיש? יאָ? פֿאַרשטייסט וואָס איך זאָג?‟ דאָס פּיצעלע האָט נישט געענטפֿערט. עס האָט שוין געקוקט אין אַן אַנדער זײַט.

און אַ מחשבֿה, פֿול מיט כּפֿירה, איז אַרײַנגעדרונגען אין דעם פֿאַרטשאַדעטן קאָפּ פֿון דעם נישט־אויסגעשלאָפֿענעם טאַטן, אַרײַנגעשטעקט אַ נאָדל אין זײַן באַלאָן: עס איז גאַנץ מעגלעך, אַז דאָס קינד קוקט אויף אים פּשוט, ווײַל ער רעדט צו אים; דאָס לשון וואָלט געקענט זײַן אויך טערקיש.

די קראַנקן־שוועסטער האָט איבערגעשלאָגן דאָס טראַכטעניש. זי האָט אַרויסגענומען דאָס עופֿעלע פֿון זײַנע אָרעמס.

מע האָט אַרויסגעפֿירט פֿונעם געבורטס-צימער די פֿריש-געבאַקענע מאַמעשי אַ בלאַסע, אַ האַלב פֿאַרחלשטע, מיט צעשויבערטע, צעלאָזטע האָר, און דאָס פּיצעלע האָט די קראַנקן־שוועסטער אַרײַנגענומען אין באַהאַנדלונג-צימער פֿאַר נײַ-געבוירענע. דער טאַטע איז צוגעגאַנגען צו דער בעט פֿון דער מאַמעשי. עס זענען זיי פֿאַרבײַגעגאַנגען אַנדערע פֿרויען, וואָס האָבן נאָר וואָס געבוירן. ער האָט באַטראַכט זייערע בלייכע, קרענקלעכע פּנימער, די אויגן מיט די בלוילעכע טאָרבעלעך, דאָס שוואַכע פֿיס-שאַרעניש, און זיך געגעבן דאָס וואָרט, אַז להבא וועלן זיי פֿריִער גוט אַ טראַכט טאָן איידער צו ברענגען אויף דער וועלט נאָך אַ קינד.

דער צימער, וווּ מע האָט אַרײַנגעבראַכט די מאַמענשי, איז געווען ענג און פֿינצטער. אין שפּיטאָל איז מען, אַפּנים, געפֿאַלן אויף אַ המצאה: מע האָט אַרײַנגענומען דרײַ פֿרויען אין אַ צימער וואָס סטײַעט אויף צוויי. צוויי פֿרויען זענען שוין געלעגן דאָרט; איינע האָט געוויינט — שטיל און אָן אויפֿהער. איר מאַן האָט געגעבן דעם טאַטן צו פֿאַרשטיין, אַז זי האָט פֿאַרלוירן אַ סך בלוט און האָט מורא פֿאַרן טויט; אַ מורא וואָס גייט איר נאָך אויכעט נאָכן האָבן.

די מאַמעשי איז גלײַך אַנטשלאָפֿן געוואָרן. זי האָט אויסגעזען רויִק ווי אַן עופֿעלע.

דער טאַטע האָט זיך געזעצט אויף אַ שטול לעבן איר בעט און געטראַכט צו זיך, אַז אין יעדן פֿאַל איז דאָס קינדס מאַמע-לשון — יִידיש. וועמען אַרט עס, אויב ער וויל מיינען, אַז דאָס קינד קען גראָד ייִדיש, און נישט טערקיש? געקומען צו דעם באַשלוס, איז דער טאַטע אַרײַנגעפֿאַלן אין אַ האַרטן שלאָף.