ייִדיש־וועלט

„שׂפֿה יהודית‟ איז דער טײַטש ייִדיש

Speaking Jewish? You mean Yiddish?

פֿון יואל מאַטוועיעוו

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

נאָך אינעם 13טן יאָרהונדערט האָבן די גערמאַניש־שפּראַכיקע ייִדן שוין באַטראַכט זייער לשון־אַשכּנז ווי זייער אייגענע שפּראַך — ווי מע זעט אין די אַלטע דאָקומענטן. דער נאָמען „ייִדיש‟ איז שוין געווען גענוג פֿאַרשפּרייט אינעם 17טן יאָרהונדערט, צוזאַמען מיט „טײַטש‟. עס זענען אָפּגעהיט געוואָרן פֿריִערדיקע דאָקומענטן, לויט וועלכע עס שאַפֿט זיך אַן אײַנדרוק, אַז די שפּראַך האָט געהאַט דעם הײַנטיקן נאָמען נאָך אינעם 15טן יאָרהונדערט; זייער באַדײַט איז אָבער נישט אינגאַנצן קלאָר.

במשך פֿונעם 19טן יאָרהונדערט האָט זיך איבער גאַנץ מיזרח־אייראָפּע דורכגעטראָגן אַ כוואַליע פֿון נאַציאָנאַלע באַוועגונגען. די אָרטיקע עטנישע גרופּעס, אַרײַנגערעכנט ייִדן, האָבן באַשטימט די גענויע טערמאָנאָלאָגיע און גראַמאַטישע אייגנשאַפֿטן פֿון זייערע לשונות. אינעם פֿאַל פֿון רומעניש און מאָלדאַוויש — פֿאַקטיש פּונקט די זעלביקע שפּראַך — בלײַבן נאָך אַלץ חילוקי־דעות, וואָסערער נאָמען איז מער אויטענטיש; אַן אַנדער עלטערער טערמין, „וואַלאַכיש‟, איז בטל געוואָרן.

אָנהייב דעם 19טן יאָרהונדערט, האָבן זיך געוויזן חסידישע טעאָריעס, לויט וועלכע דער ייִדישער לשון־אַשכּנז איז אַ וויכטיקער טייל פֿון ייִדישקייט, וואָס האָט אַ גרויסע מיסטישע און אַפֿילו משיחישע ווערט. אין דער זעלבער צײַט, האָבן אַ טייל משׂכּילים בפֿירוש אָנערקענט עס אין זייערע העברעיִשע ווערק ווי „שׂפֿת יהודית‟ — די ייִדישע שפּראַך.

אויב מע טראַכט זיך אַרײַן אינעם דאָזיקן אויסדרוק, קאָן מען באַמערקן אַן אינטערעסאַנטן און גאָר באַלערנדיקן פּאַראַדאָקס. איידער זיך צו טשעפּען צו די היסטאָרישע נעמען פֿון דער ייִדישער שפּראַך, איז כּדאַי זיך צו דערמאָנען, אַז ייִדן הייסן „יהודים‟ אויף לשון־קודש און, ממילא, אויפֿן מאָדערנעם העברעיִש. די שפּראַך גופֿע הייסט אָבער דאָך „עבֿרית‟, הגם אַזאַ פֿאָלק, ווי „עבֿרים‟, איז אין דער וועלט נישטאָ.

ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז אינעם תּנ״ך ווערט די אוראַלטע שפּראַך פֿון ייִדן אָנגערופֿן אָדער „לשון־כּנען‟, אָדער טאַקע „יהודית‟, אָבער קיינמאָל נישט „עבֿרית‟. דערצו, ווערט אין די ווערק פֿון יוסף בן־גוריון (פֿלאַוויוס) און אין דער קריסטלעכער ביבל אַראַמיש אויך צומאָל געשילדערט ווי „העברעיִש‟. אין די קלאַסישע ספֿרים ווערט לשון־קודש כּמעט קיינמאָל נישט באַטראַכט ווי אַ נאַציאָנאַלע שפּראַך אינעם מאַָדערנעם זין. אַדרבה, ס׳איז גיכער אַן איבערמענטשלעכע, קאָסמישע און אוניווערסאַלע שפּראַך פֿון די מלאכים און דעם רבונו־של־עולם אַליין.

רבי יהודה הלוי, דער גרויסער פּײַטן און דער מחבר פֿונעם קלאַסישן „ספֿר הכּוזרי‟, ווערט אַמאָל באַטראַכט ווי אַ מין פּראָטאָ־העברעיִסט. אין זײַן ספֿר לויבט ער די מעלות פֿון „לשון העבֿרית‟. ער האַלט אָבער, אַז ייִדן אין גלות האָבן פֿאַרגעסן דעם אָריגינעלן לשון־קודש, וואָס האָט געזאָלט האָבן אַ סך מער פֿאַרשיידענע רײַכע גראַמאַטישע פֿאָרמען און ווערטער — אַזוי ווי זײַן אייגן מאַמע־לשון — אַראַביש. ווי ס׳איז באַקאַנט, לכתּחילה האָט ער אָנגעשריבן זײַן ספֿר אויף אַראַביש. אַן אַנדער גרויסער ייִדישער חכם, רבי אַבֿרהם אבן־עזרא, האָט אויך געשריבן, אַז די לשונות פֿון תּנ״ך, תּרגומים און אַראַביש זענען אַמאָל געווען איין שפּראַך — דער עכטער פֿולער לשון־קודש.