דער גורל פֿונעם ייִדישן מאָדערניזם

The Fate of Yiddish Modernism

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published November 21, 2014, issue of December 19, 2014.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

װאָליץ האָט ליב ייִדיש און די ייִדישע קולטור מיטן גאַנצן האַרצן, אָבער דערבײַ בלײַבט ער אַ שאַרפֿער און ניכטערער קריטיקער. אַזױ אָדער אַנדערש קערט ער זיך אום אין זײַנע חקירות צו דער קלאָץ־קשיא װעגן דעם, װי אַזױ קאָנען זיך פּאָרן ייִדישקײט מיט מאָדערנקײט. דאָס דאָזיקע באַגעגעניש האָט גורם געװען אַן אױסערגעװײנטלעכן שעפֿערישן אױפֿבלי, װאָס האָט אַװעקגעשטעלט ייִדיש אױף דער העכסטער קינסטלערישער מדרגה. אָבער פֿאַר דעם האָט מען געדאַרפֿט באַצאָלן אַ הױכן מקח. די ד׳ אמות פֿון דער נאַציאָנאַלער ייִדישער קולטור זײַנען געװען צו שמאָל פֿאַר שטאַרקע שעפֿערישע פּערזענלעכקײטן, אַזעלכע װי דער קינסטלער אליעזר ליסיצקי. און אַ סך פֿון די, װאָס זײַנען פֿאַרבליבן „מיט ייִדן‟ אין מזרח־אײראָפּע, האָבן אָנגעװױרן זײער שעפֿערישן אימפּעט.

פֿאַרסך־הכּלנדיק זײַן איבערזיכט פֿונעם ייִדישן מאָדערניזם אין פּױלן שרײַבט װאָליץ: „עס איז טרױעריק צו טראַכטן, אַז די שענסטע ייִדישע טאַלאַנטן האָבן געמוזט פֿאַרלאָזן זײער נאַטירלעכע סבֿיבֿה, אָבער װען אַ טאַלאַנט װאַקסט איבער די קינסטלערישע השׂגות פֿון זײַן פֿאָלק, מוז ער גײן װײַטער כּדי אױסצופֿילן זײַן שליחות.‟ דערפֿאַר איז דעם ייִדישן מאָדערניזם ניט געװען באַשערט אַ לאַנג לעבן, און יעדער מײַסטערװערק זײַנער פֿאַרבלײַבט אַ יחיד־במינו אין דער ייִדישער קולטור־געשיכטע: „אַ צװײטער ׳דיבוק׳ איז ניט געװען מעגלעך; די צײַט פֿון זײַן עסטעטיק איז באַלד פֿאַרבײַ.‟

דער גורל פֿונעם ייִדישן מאָדערניזם אין אײראָפּע איז געװען אַ ביטערער, װײַל מען האָט אים דערשטיקט אי פֿון אינעװײניק אי פֿון דרױסן, דורך די אַנטיסעמיטישע שטימונגען אין פּױלן און דורך די קאָמוניסטישע רדיפֿות אין סאָװעטן־פֿאַרבאַנד.

די שפּאַנונג צװישן ייִדישקײט און מאָדערנקײט, צװישן רעליגיע און װעלטלעכקײט, צװישן דעם טראַדיציאָנעלן נוסח און נײַעם עקספּערימענטאַלן סטיל האָט געבראַכט אױף דער װעלט אַ היפּשע צאָל קינסטלערישע מײַסטערװערק. טיף אין האַרצן בלײַבט װאָליץ תּמיד אַן עסטעט, אַ פֿײַנשמעקער, װאָס באַװוּנדערט די שײנקײט און עלעגאַנץ פֿונעם װאָרט און בילד. ער קוקט אַרײַן אינעם קינסטלערישן שורש, בעת די אַרומיקע היסטאָרישע און סאָציאַלע באַדינגונגען שאַפֿן אַ פֿילפֿאַרביקן הינטערגרונט פֿאַר זײַנע עסטעטישע אָפּשאַצונגען. ער איז אַ מקורבֿ אין דער װעלט פֿון י. ל. פּרץ, ש. אַנ־סקי, מאַרק שאַגאַל, פּרץ מאַרקיש, און ער פֿירט מיט זײ אַן אינטימען שמועס װי מיט נאָענטע חבֿרים זײַנע. ער פֿאַרשטײט זײ אױפֿן װוּנק, טײַטשט אױס זײערע רמזים און לײענט זײערע מחשבֿות. אָבער ער איז אױך געװױר, אַז עס איז שױן „נאָך אַלעמען‟, און יעדער אַרטיקל זײַנער איז אַ פּרעכטיקער דענקמאָל דער אַמאָליקער רײַכער און לעבעדיקער װעלט, װאָס איז מער ניטאָ.