פּובליציסטיק

וווּהין זענען אַהינגעקומען די אייראָפּעיִשע פֿאָנדן פֿאַר ייִדיש?

Where Have the European Funds for Yiddish Gone?

פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום

קלײנע קינדער, װי באַװוּסט, האָבן גרױסע אױגן און הערן ניט אױף צו פֿאָדערן: „איך װיל, גיב מיר!‟ אַ ביסל שפּעטער קומען זײ צו צו אַ צװײטער עקסטרעמקײט: „איך װיל ניט, כ’װעל דאָס ניט טאָן! דאָס איז ענלעך צו די עשׂרת הדברות, װוּ צװישן „עשׂה‟ און „לא תּעשׂה‟ ליגט די גאַנצע װעלט מיט אַלע מעגלעכע פּיטשעװקעס.

דאָס פּיצל קינד, אָבער, האָט ניט קײן אַנונג װעגן דער פֿילפֿאַרביקײט פֿונעם לעבן, באָמבלט זיך עס, נעבעך, אַ שטיקל צײַט צװישן די צװײ קעגנזאַצן, ביז עס הײבט אָן צו פֿאַרשטײן, אַז דאָס לעבן האָט אַ סך מער װאַריאַנטן, אַחוץ די צװײ פּרימיטיװע „יאָ! איך װיל, גיב מיר!‟ אָדער „נײן! איך װיל ניט‟, און עס הײבט זיך אָן אַ נײַער, דער סאַמע לאַנגער פּעריאָד פֿון מענטשנס לעבן — די תּקופֿה, בעת װעלכער דער מענטש לערנט זיך צו פֿאַרמעסטן מיט די פֿאַרלוסטן. צו דער מיט פֿון זײַן לעבן לאָזט איבער יעדער מענטש הינטער זײַנע פּלײצעס אַ שײן פֿעלד פֿון צעבראָכענע שפּילעכלעך, אָנגעװױרענע ליבעס, פֿאַרשלאָפֿענע מעגלעכקײטן, אָנגעװױרענע שטעלעס, פֿײַנט און פֿרײַנד… בקיצור, עס איז ניטאָ און קײנמאָל ניט געװען קײן אײן מענטש, װעלכער האָט זיך ניט פֿאַרמאָסטן מיט דער שװערסטער פֿאַרמעסטונג אין לעבן — איבערצולעבן די קלײנע און גרױסע פֿאַרלוסטן. אַז עס רעדט זיך װעגן די מאַטעריעלע פֿאַרלוסט, איז מילא, הײַנט פֿאַרלױרן, מאָרגן װעסט געפֿינען… אָבער װאָס טוט מען מיטן נשמה־װײטיק? די נשמה איז דאָך ניט קײן דלאָניע, די נשמה באַװאַקסט ניט מיט קײן מאַזאָליעס. אָנשטאָט מאַזאָליעס, בלײַבן אױף דער נשמה די צעבלוטיקטע וווּנדן פֿון די אומצאָליקע פֿאַרלוסטן.

עס װײַזט אױס, אַז מײַן קינדהײט־תּקופֿה מיט איר עקסטרעמע, שװאַרץ־װײַסע קעגנזאַצן האָט זיך פֿאַרשלעפּט אױף לאַנגע זעכציק יאָר, און נאָר איצט, אַ פּאָר לעצטע יאָרן, האָב איך אָנגעהױבן צו זען און אָנצונעמען די פֿילפֿאַרביקײט פֿון דער אָדער יענער פּאָזיציע, דהײַנו, - דאָס אַלץ, װאָס ליגט צװישן „עשׂה‟ און „לא תּעשׂה‟. װי אַ באַזעסענער עקשן האָב איך ניט געװאָלט זען דעם אונטערגאַנג פֿון דער גרױסער ציװיליזאַציע, פֿון דער ייִדיש־װעלט. בײַ יעדער מינדסטער געלעגנהײט פֿלעג איך זיך אײַנרעדן אַ װוּנטש אין האַרצן: אָט, אין מדינת־ישׂראל צעבליט זיך אַן אמתע דעמאָקראַטיע און אָט־אָ־טאָ װעט אָנגענומען װערן אַ געזעץ לטובֿת ייִדיש און ייִדישער קולטור. נו, ייִנגעלע, פֿאָרױס! האָסט דאָך אַ סך כּוחות און דערפֿאַרונג, נעם מיט דײַן ייִדישן טעאַטער און הײַדאַ קײן ישׂראל, קײן אױסגעקרענקטן און געבענטשטן לאַנד… אַ מחיה, — הײַנט עולה געװען, אױף מאָרגן שױן אָנגענומען געװאָרן און אױפֿגעטראָטן אינעם שרײַבער־פֿאַראײן. װאָס װײַטער אַלץ שענער… דער גרױסער אַבֿרהם סוצקעװער האָט מיך אײַנגעלאַדן צו זײַן בײַ אים אין רעדאַקציע יעדן פֿרײַטיק אין דער פֿרי. און איך פֿלעג צו אים לױפֿן און נאַשן. נאָך דעם — געלאָפֿן צו מרדכי צאַנינען, ס’הײסט, אין שרײַבער־פֿאַראײן. דאָס איז געװען אַ װוּנדערבאַר שעפֿערישע תּקופֿה. „ר’ אַבֿרהם — האָב איך אײן מאָל אַ פֿרעג געטאָן סוצקעװערן — פֿאַר װאָס זעט מען אײַך קײנמאָל ניט אינעם שרײַבער־פֿאַראײן?‟ ענטפֿערט ער: „ערשטנס, האָב איך אַ סך אַרבעט, און צװײטנס, צו קריגן זיך און באַגראָבן אײנער דעם צװײטן דאַרף מען ניט האָבן קײן סוצקעװערן‟. נאָר װי אין װאַסער געקוקט… אַ האַלבער יובֿל איז פֿאַרבײַ און פֿונעם טרױם אױף אַן אָרגאַנישער ייִדישער קולטורעלער אױטאָנאָמיע אין אַ ייִדיש לאַנד איז געבליבן אַ בלאַסער שאָטן און אַ צענדליק אינסטיטוציעס צעקריגטע צװישן זיך. אָבער דאָס פֿעלד פֿון די באַגראָבענע ייִדישע קולטור־טוערס, פּראָיעקטן, גוטע כּװנות און שעפֿערישע פֿאַרלוסטן איז דאָך אַזױ שײן און גרױס… אױף אַלע אונדזערע שׂונאים געזאָגט געװאָרן.

און אָט… דער פּאַרלאַמענט פֿון דער פֿאַראײניקטער אײראָפּע האָט אָנגענומען אַ געזעץ לטובֿת ייִדיש און אַנערקענט ייִדיש װי אַ נאַציאָנאַלע שפּראַך פֿון דער ייִדישער מינדערהײט אין אײראָפּע… און איך בין געלאָפֿן, געפֿאָרן, געפֿלױגן קײן אײראָפּע און געאַרבעט, געהאָרעװעט, געשאַפֿן און געהאָלפֿן און… אַ קרענק!… עס איז אױסגעװאַקסן אַ קרעפֿטיקער דור לעבן־ייִדיש־פֿונקציאָנערן און כּאילו ייִדיש־פֿאָרשער מיט צעפּקע הענט און אײַזערנע הינטנס, צוגעװאַקסענע צו די גאָלדענע פֿאָטעלן. די קלוגע לײַט האָבן גיך פֿאַרשטאַנען, אַז די ייִדיש־טעמע איז אַ כּישוף־שיסל אָן אַ דנאָ. קײן פּראַקטישע רעזולטאַטן, אַחוץ די פֿעטע שטעלעס און שײנע הײַזער פֿאַר זיך אַלײן, האָט קײן אײן אײראָפּעיִשע „ייִדישע‟ אינסטיטוציע (אַחוץ דער מעדעם־ביבליאָטעק אין פּאַריז און „לופֿטעאַטער‟ אין שטראַסבורג) ניט געבראַכט. װוּ זײַנען די ייִדיש־ייִדישע קינדער־גערטנער און שולן, צײַטשריפֿטן, ייִדיש־ייִדישע שרײַבער און טעאַטערן? אין חלום… אָנשטאָט זײ, אין די צענדליקער אײראָפּעיִשע אוניװערסיטעט־אַרכיװן װאַלגערן זיך גאַנצע בערג פֿון די באַשטױבטע נוצלאָזע „װיסנשאַפֿטלעכע פֿאָרשונגען‟ אין ייִדיש, אױף װעלכע אײראָפּע האָט אָפּגעשפּיליעט אַ פּאָר שײנע מטבעות, אָבער די אײנציקע באמת נוצלעכע און רעװאָלוציאָנעלע פֿאָרשונג, װאָס װעט בלײַבן אױף אײביק, איז די גרונטלעכע אַרבעט — „היסטאָרישע ייִדישע סעמאַנטיק‟ פֿון דער מוטיקער דײַטשישער פּראָפֿעסאָרין עריקע טים, װעלכע האָט ניט געװאַרט אױף דעם אָדער יענעם געזעץ און סובסידיעס, נאָר לאַנגע צװאַנציק יאָר געהאָרעװעט, װי אַ מורעשקע, לטובֿת ייִדיש.

אַ דאַנק דער אַמאָליקער גלענצנדיקער ייִדישער בילדונגס־סיסטעם אין אַרגענטינע, האָבן מיר דערװײַל אין ישׂראל אַ פּאָר צענדליק באמת פּראָסעפֿיאָנעלע לערער און לעקטאָרן. און כאָטש כ’האָב שױן אױפֿגעהערט צו זײַן אַ שװאַרץ־װײַסער מאַקסימאַליסט, גלײב איך, אַז נאָר זײ, די „אַרגענטינער‟, קענען נאָך ראַטעװען די ייִדישע בילדונגס־סיסטעם, כאָטשבי אין מדינת־ישׂראל, און װײַטער… גאָט איז גרױס.