ליטעראַטור

ווי אַמעריקע איז געוואָרן אַ מקום-מיקלט פֿאַר נאַציס

How America Became a Safe Haven for Nazis

פֿון עדי מהלאל

נאָך דער צווייטער וועלט־מלחמה, ווי עס גייט דער אָפֿיציעלער היסטאָרישער נאַראַטיוו, האָבן די לעבן־געבליבענע ייִדן זיך באַפֿרײַט פֿון די נאַציס דורך די אַליִיִרטע כּוחות (און דורך דער סאָוועטישער אַרמיי — פֿון מיזרח; אָבער דעם פּרט דערמאָנט מען ווייניקער אין אַמעריקע). די טויערן פֿון די לאַגערן זענען, סוף-כּל-סוף, אויפֿגעעפֿנט געוואָרן. די אויסגעדייווערטע קאַצעטלער קומען מיט התלהבֿות מקבל-פּנים זײַן די באַפֿרײַענדיקע כּוחות, וואָס גיבן זיי וואַרעמע מאָלצײַטן, באַקוועמע בעטן, שפּריצן און דאָקטוירים לרובֿ. אָט דער נאַראַטיוו איז, אַפּנים, ווײַט פֿונעם אמת. אַ נײַ בוך מיטן טיטל „די נאַציס אין שכנות: ווי אַמעריקע איז געוואָרן אַ מקום-מיקלט פֿאַר היטלערס מענטשן‟ (The Nazis Next Door: How America Became a Safe Haven for Hitler’s Men) צעברעכט דעם מיטאָס אויף שאַרבנס.

עריק ליכטבלאַו, דער מחבר פֿון אָט דעם אינטערעסאַנטן בוך און אַ זשורנאַליסט פֿאַרן „ניו-יאָרק טײַמס‟, באַשרײַבט ווי די ייִדן, קאָמוניסטן, האָמאָסעקסואַליסטן, ציגײַנער און אַנדערע גערודפֿטע גרופּעס, זענען למעשׂה געבליבן חדשים (און אַ מאָל אַפֿילו יאָרן) לאַנג נאָך דער מלחמה אין געפֿאַנגענשאַפֿט, הינטער די זעלביקע מויערן, וואָס היטלער האָט אויפֿגעבויט. די באַדינגונגען זענען געבליבן כּמעט די זעלבע, וואָס אין דער צײַט פֿון דער מלחמה. נישט צו גלייבן, אָבער די געראַטעוועטע האָבן אין אַ סך „די־פּי‟-לאַגערן ווײַטער געלעבט ווי אַרערסטירטע, דערצו נאָך זײַט בײַ זײַט מיט זייערע פֿריִערדיקע פּײַניקער.

אין דאַכאַו, למשל, האָבן די אַליִיִרטע באַשעפֿטיקט טויזנטער נאַצי־דאָקטוירים און קראַנקן-שוועסטער צו אַרבעטן פֿאַר זיי, נישט געקוקט אויף זייערע „אייגנאַרטיקע‟ היילונגס־שיטות. אין די ספּעציעלע לאַגערן פֿאַר די דײַטשישע אַרעסטירטע, האָבן די נאַצי-אָפֿיצירן באַקומען אַ סך בעסערע באַדינגונגען ווי די ייִדן, די קרבנות פֿון די נאַציס.

פּרעזידענט טרומאַן האָט געשיקט אַ שליח, ערל האַריסאָן, דער דעקאַן פֿון דער יוריספּרודענץ-שול בײַם „פּען-אוניווערסיטעט‟, בודק צו זײַן דעם מצבֿ פֿון די „די־פּי‟־לאַגערן, בפֿרט פֿון די ייִדישע פּליטים. האַריסאָן איז צוריקגעקומען מיט אַ שאַרפֿן באַריכט, אָנשרײַבנדיק בזה-הלשון: „ווי דער מצבֿ זעט איצט אויס, באַציִען מיר זיך, אַפּנים, צו די ייִדן פּונקט ווי די נאַציס פֿלעגן זיך צו זיי באַציִען, מיט איין אויסנאַם — מיר ברענגען זיי נישט אום.‟ די הויכראַנגיקע אַמעריקאַנער אָפֿיצירן און פּאָליטיקער איז נישט געפֿעלן געוואָרן האַריסאָנס באַריכט. זיי זענען אַליין געווען אַנטיסעמיטן. דער גענעראַל פּאַטאָן, דער הויפּט-קאָמאַנדיר פֿון די אַמעריקאַנער כּוחות, רעאַגירנדיק אויפֿן באַריכט, האָט פֿאַרשריבן אין זײַן טאָגבוך: „אַזעלכע ווי האַריסאָן גלייבן, אַז דער „די-פּי‟ איז אַ מענטש, וואָס איז נישט אַזוי, און דאָס איז חל בפֿרט פֿאַר די ייִדן, וואָס זענען נידעריקער פֿון חיות.‟ וועגן אַ באַזוך מיטן גענעראַל אײַזענהאַוער בײַ אַ שיל אין אַ לאַגער אום יום-כּיפּור, שרײַבט ער: „די שיל איז געווען געפּאַקט מיט דער גרעסטער פֿאַרשטונקענער מאַסע פֿון דער מענטשהייט, וואָס איך האָב אַמאָל געזען אין מײַן לעבן.‟

פּאַטאָן איז דווקא נישט געווען קיין אויסנאַם. טרומאָן האָט זיך אויף אַ פּריוואַטן אופֿן אויך נישט איין מאָל זיך אויסגעדריקט קעגן ייִדן. די טירן פֿון אַמעריקע זענען פֿאַר די ייִדן פֿאַקטיש געבליבן פֿאַרשלאָסן צוליב דער אַנטיסעמיטישער אַמעריקאַנער פּאָליטיק. ליכטבלאַו ציטירט דאָס ייִדיש-לידל, וואָס די ייִדן אין די לאַגערן פֿלעגן אין יענער צײַט זינגען מיט ייִאוש:

וווּאַהין זאָל איך גײן,
ווער קען ענטפֿערן מיר?
וווּאַהין זאָל איך גײן,
אַז ס׳איז פֿאַרשלאָסן יעדע טיר…

די שאָקירנדיקע פּרטים וועגן דעם פֿאַרשפּרייטן אַנטיסעמיטיזם צווישן די באַפֿרײַער אַליין, שטייען אָבער נישט אין צענטער פֿונעם בוך. ווען מע קוקט אָן די אַנדערע זײַט פֿון דער מטבע, פֿאַרשטייט מען בעסער די אַמעריקאַנער פּאָליטיק. דער אַנטיסעמיטיזם גופֿא דערקלערט נישט, פֿאַר וואָס האָבן נאָר געציילטע ייִדן באַקומען די אַמעריקאַנער וויזעס ווי פּליטים, מחמת אין דער זעלבער צײַט פֿלעג מען די וויזעס אַרויסגעבן די באַקאַנטע נאַציס? אַ טייל פֿון זיי האָבן געפֿעלשט די דאָקומענטן, און זיך געמאַכט פֿאַר קרבנות פֿון דער מלחמה. אַ טייל, ווי למשל, אָטאָ פֿאָן באָלשווינג (אַ באַקאַנטער נאַצי, וואָס די „סי־אײַ־איי‟ האָט אים געהאָלפֿן אָנהייבן אַ נײַ לעבן אין ניו-דזשערזי), דימיטרי סאַווטשוק און טאָם סובאָזשקאָוו האָבן באַקומען הילף פֿון די אַמעריקאַנער אינסטאַנצן, בפֿרט דער „סי־אײַ־איי‟.

אַ טייל פֿון די אַמעריקאַנער עליטישע קרײַזן האָבן זייער געהאַלטן פֿון די נאַצישע טעכנאָלאָגישע „פֿעיִקייטן‟ (אַן ערך 1,600 נאַצי־וויסנשאַפֿטלער האָבן געפֿונען זייער היים אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן נאָך דער מלחמה). דאָך, צום אַלעם ערשטן, האָבן זיי געוואָלט אויסניצן די נאַציס פֿאַר זייער פֿײַנטשאַפֿט קעגן די סאָוועטן. מיטצואַרבעטן מיט די נאַציס איז געווען כּשר, בײַם אַרויסהעלפֿן די אַמעריקאַנער צו באַקעמפֿן „די קאָמוניסטישע דראָונג‟; אַן ערך 1,000 נאַציס האָבן געאַרבעט נאָך דער מלחמה ווי שפּיאָנען פֿאַר די אַמעריקאַנער„סי־אײַ־איי‟.

עריק ליכטבלאַוס בוך עפֿנט אויף אַ טירל צו די סודות פֿון די אַזוי־גערופֿענע „אַמעריקאַנער אינטערעסן‟, וואָס נישט זעלטן קומען זיי ביז הײַנט אין טיפֿע סתּירות מיט די מאָראַלישע פּרינציפּן, וואָס אַמעריקע פֿאָדערט פֿון אַנדערע לענדער.